Finanse. Finanse - bc.pollub.plbc.pollub.pl/Content/8656/PDF/finanse.pdf · Finanse Funkcjonowanie, instytucje i instrumenty rynku finansowego finanse publiczne, przedsiębiorstw - [PDF Document] (2024)

Fi n a n s eFunkcjonowanie, instytucje i instrumenty rynku finansowego finanse publiczne, przedsiębiorstw i gospodarstw domowych

redakcja Artur Paździor

Lublin 2014

Finan

se. Fun

kcjon

ow

anie, in

stytucje i in

strum

enty ryn

ku fin

anso

we

go

...

F i n a n s e Funkcjonowanie, instytucje i instrumenty rynku finansowego, finanse publiczne przedsiębiorstw i gospodarstw domowych

Monografie – Politechnika Lubelska

Politechnika Lubelska Wydział Zarządzania ul. Nadbystrzycka 38 20-618 Lublin

F i n a n s e Funkcjonowanie, instytucje i instrumenty rynku finansowego, finanse publiczne przedsiębiorstw i gospodarstw domowych

redakcja: Artur Paździor

Politechnika Lubelska Lublin 2014

Elektroniczna wersja książki dostępna w Bibliotece Cyfrowej PL www.bc.pollub.pl

Nakład: 100 egz.

Recenzent: prof. dr hab. Krzysztof Marecki, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie prof. dr hab. Jan Bednarczyk, UT-H w Radomiu Autorzy: Małgorzata Frańczuk Karolina Gałązka Magdalena Miszczuk Artur Paździor

Publikacja powstała przy współpracy z Polskim Towarzystwem Ekonomicznym Oddział w Lublinie

Publikacja wydana za zgodą Rektora Politechniki Lubelskiej © Copyright by Politechnika Lubelska 2014 ISBN: 978-83-7947-084-6 Wydawca: Politechnika Lubelska ul. Nadbystrzycka 38D, 20-618 Lublin Realizacja: Biblioteka Politechniki Lubelskiej Ośrodek ds. Wydawnictw i Biblioteki Cyfrowej ul. Nadbystrzycka 36A, 20-618 Lublin tel. (81) 538-46-59, email: [emailprotected] www.biblioteka.pollub.pl Druk: TOP Agencja Reklamowa Agnieszka Łuczak www.agencjatop.pl

5

Spis treści

Wstęp .................................................................................................................... 7

1. Teoria finansów, rynek finansowy (M. Frańczuk, K. Gałązka) ......................... 91.1. Wprowadzenie do nauki ofinansach .................................................................. 9

1.1.1. Finanse – różnorodność pojęć .................................................................... 91.1.2. Finanse ainne nauki .................................................................................. 121.1.3. Gospodarka finansowa apolityka finansowa ......................................... 141.1.4. Funkcje finansów ........................................................................................ 151.1.5. Systematyka zjawisk finansowych ............................................................ 17

1.2. Istota istruktura rynku finansowego ............................................................... 191.2.1. Rynek finansowy – istota ifunkcje .......................................................... 191.2.2. Struktura rynków finansowych ................................................................ 20

1.3. Pieniądz ijego funkcje ....................................................................................... 221.3.1. Pieniądz – istota iewolucja ....................................................................... 221.3.2. Właściwości ifunkcje pieniądza .............................................................. 241.3.3. Współczesne formy pieniądza .................................................................. 271.3.4. Podaż pieniądza .......................................................................................... 27

1.4. Tradycyjne instrumenty rynku finansowego .................................................. 291.4.1. Instrumenty rynku pieniężnego ............................................................... 291.4.2. Instrumenty rynku walutowego ............................................................... 331.4.3. Instrumenty rynku kapitałowego ............................................................. 34

1.5. Instrumenty pochodne ...................................................................................... 391.6. Finansowe instrumenty hybrydowe.................................................................. 43

2. Finanse instytucji finansowych (M. Frańczuk) ............................................... 452.1. Finanse banków komercyjnych ........................................................................ 45

2.1.1. Działalność bankowa ................................................................................ 452.1.2. Źródła pozyskiwania środków pieniężnych przez banki ..................... 502.1.3. Sposoby wydatkowania środków pieniężnych przez banki ................. 53

2.2. Finanse ubezpieczycieli ..................................................................................... 572.3. Finanse funduszy inwestycyjnych iemerytalnych .......................................... 602.3.1. Finanse funduszy inwestycyjnych ................................................................. 60

2.3.2. Finanse funduszy emerytalnych .............................................................. 622.4. Międzynarodowe instytucje finansowe ........................................................... 64

2.4.1. Międzynarodowy Fundusz Walutowy .................................................... 642.4.2. Bank Światowy ........................................................................................... 672.4.3. Europejski Bank Inwestycyjny ................................................................. 702.4.4. Europejski Bank Odbudowy iRozwoju ................................................. 732.4.5. Nordycki Bank Inwestycyjny ................................................................... 75

3. Finanse publiczne (M. Miszczuk) ................................................................... 773.1. Istota izakres finansów publicznych ............................................................... 77

3.1.1. Istota finansów publicznych ...................................................................... 773.1.2. Zakres podmiotowy finansów publicznych ............................................ 77

6

3.1.3. Zakres przedmiotowy finansów publicznych ......................................... 813.2. Fundusze publiczne ............................................................................................ 82

3.2.1. Budżet państwa ........................................................................................... 823.2.2. Budżety jednostek samorządu terytorialnego ........................................ 923.2.3. Fundusze celowe ......................................................................................... 973.2.4. Ubezpieczenia społeczne ........................................................................... 993.2.5. Ubezpieczenia zdrowotne .......................................................................100

3.3. Środki publiczne ...............................................................................................1033.3.1. Dochody publiczne ..................................................................................1043.3.2. Przychody budżetu państwa ibudżetów JST ........................................108

3.4. Wydatki irozchody publiczne ........................................................................1093.4.1. Istota wydatków publicznych .......................................................................109

3.4.2. Klasyfikacja wydatków ............................................................................1103.4.3. Rozchody publiczne .................................................................................111

4. Finanse przedsiębiorstw (A. Paździor) ......................................................... 1134.1. Istota icele zarządzania przedsiębiorstwem ..................................................1134.1.1. Przedsiębiorstwo jako podmiot gospodarujący .........................................113

4.1.2. Ryzyko wzarządzaniu przedsiębiorstwem ...........................................1164.1.3. Rola finansów wzarządzaniu przedsiębiorstwem ................................117

4.2. Sprawozdawczość finansowa przedsiębiorstw ...............................................1194.3. Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa ........................123

4.3.1. Ocena ryzyka operacyjnego przedsiębiorstwa .....................................1244.3.2. Ocena ryzyka operacyjnego finansowego przedsiębiorstwa ..............1254.3.3. Ocena płynności finansowej przedsiębiorstwa .....................................1294.3.4. Ocena gospodarowania kapitałem .........................................................1304.3.5. Ocena rentowności...................................................................................132

4.4. Rodzaje przedsiębiorstw iprzykłady oceny ich sytuacji finansowej........... 1354.4.1. Rodzaje przedsiębiorstw ................................................................................135

4.4.2. Ocena sytuacji finansowej spółek publicznych ....................................1404.4.3. Ocena sytuacji finansowej mikro-przedsiębiorstw ..............................142

5. Finanse gospodarstw domowych (K. Gałązka) ............................................. 1455.1. stota ispecyfika funkcjonowania gospodarstwa domowego .......................145

5.1.1. Gospodarstwo domowe – pojęcie iistota .............................................145 5.1.2. Klasyfikacja gospodarstw domowych ....................................................149

5.1.3. Funkcje gospodarstwa domowego .........................................................151 5.2. Sprawozdawczość ianaliza finansowa gospodarstw domowych ...........................153

5.2.1. Istota icel analizy ekonomicznej ifinansowej gospodarstw domowych ...1535.2.2. Hierarchia potrzeb finansowych wzależności od typu gospodarstw domowych ..........................................................................1565.2.3. Bilans gospodarstw domowych ..............................................................156

5.3. Zarządzanie budżetem domowym .................................................................160

Literatura ........................................................................................................... 163

7

Wstęp W ostatnich kilkudziesięciu latach nastąpiło diametralne przeobrażenie proce-

sów zachodzących na rynkach finansowych. Zmiany te, polegające m.in. na wzroście znaczenia międzynarodowych instytucji finansowych, upowszechnianiu pieniądza elektronicznego, dynamicznym rozwoju rynku instrumentów pochodnych, zmianie postrzegania celów funkcjonowania biznesu, czy wreszcie wyraźnemu zwiększeniu wykorzystania kapitałów obcych wfinansowaniu zarówno przedsiębiorstw, jak igo-spodarstw domowych, upoważniają do stwierdzenia, że finanse we współczesnym świecie stanowią podstawę wszelkiej aktywności człowieka. To zkolei oznacza, że wni-kliwe zapoznanie ibieżące aktualizowanie wiedzy zzakresu finansów staje się kluczo-we nie tylko dla menedżerów, lecz również dla zwykłego obywatela. Stąd, wniniejszej publikacji nacisk położony został na czynniki charakterystyczne dla instytucji finan-sowych oraz aspekty związane zfunkcjonowaniem przedsiębiorstw, zarówno dużych spółek kapitałowych, jak imikro firm. Zuwagi na coraz bardziej zdywersyfikowane źródła finansowania izwiązany znimi wzrastający poziom ryzyka, dużo miejsca po-święcono również funkcjonowaniu iocenie sytuacji ekonomiczno-finansowej gospo-darstw domowych.

Takiej formie prezentacji podporządkowana została struktura książki, wktórej wyodrębniono pięć rozdziałów.

Wrozdziale pierwszym przedstawiono istotę ifunkcje finansów. Zaprezento-wano istotę i strukturę rynku finansowego. W dalszej części rozdziału scharak-teryzowano pieniądz i jego funkcje. Wyszczególniono iopisano również instru-menty rynku finansowego.

Wrozdziale drugim uwagę skoncentrowano na finansach instytucji finanso-wych. Omówiono finanse banków komercyjnych, ubezpieczycieli, atakże fundu-szy inwestycyjnych i emerytalnych. W tej części książki przedstawiono również funkcjonowanie międzynarodowych instytucji finansowych, jako integralnego elementu globalnego rynku finansowego.

Rozdział trzeci poświęcono problematyce finansów publicznych. Opisano istotę, zakres oraz instytucje finansów publicznych. Przedstawiono również wpły-wy iwydatki instytucji sektora finansów publicznych.

Rozdział czwarty poświęcono finansom przedsiębiorstw. Scharakteryzowano istotę, cele iryzyko związane zprowadzeniem działalności gospodarczej. Podkre-ślono rolę sprawozdawczości finansowej jako źródła informacji osytuacji finan-sowej przedsiębiorstw. Zaprezentowano również podstawowe narzędzia służące do oceny sytuacji finansowej jednostek, zuwzględnieniem specyfiki funkcjono-wania dużych spółek kapitałowych oraz mikro przedsiębiorstw.

Rozdział piąty dotyczy finansów gospodarstw domowych. Omówiono ich isto-tę, klasyfikację oraz funkcje, jakie pełnią wsystemie finansowym. Przedstawiono problematykę oceny kondycji finansowej gospodarstw domowych. Szczególną uwagę zwrócono na kwestię zarządzania budżetem domowym wujęciu operacyj-nym istrategicznym.

8

We wszystkich rozdziałach niniejszej książki teoretyczne rozważania zosta-ły uzupełnione o analizę aktualnych danych empirycznych. Pozwoliły one na bardziej klarowne przedstawienie aktualnych dylematów, z jakimi borykają się uczestnicy rynku finansowego.

Książka adresowana jest do studentów studiów kierunków ekonomicznych, słuchaczy studiów podyplomowych, atakże wszystkich osób, dla których zrozu-mienie procesów zachodzących na rynkach finansowych jest istotne zpunktu wi-dzenia oceny kondycji przedsiębiorstw oraz gospodarstw domowych.

9

1. Teoria finansów, rynek finansowy (M. Frańczuk, K. Gałązka)

1.1. Wprowadzenie do nauki ofinansachJednym zpodstawowych elementów gospodarki rynkowej są finanse. Finanse,

jako dyscyplina naukowa obejmują twierdzenia i teorie dotyczące sposobu kre-acji, gromadzenia, przechowywania środków finansowych. Wwąskim rozumieniu mówi się, że dotyczą podziału iwymiany pieniądza. Zatem jako zjawisko ekono-miczne, występują wszędzie tam gdzie jest pieniądz.1 Natomiast wszerszym znacze-niu obejmują także zjawiska niefinansowe (np. świadczenia na rzecz społeczności lokalnej). Pozostając przy określeniu finansów, jako zjawisk pieniężnych należy od-powiedzieć na pytanie, czy wszystkie zjawiska pieniężne są objęte zakresem pojęcia finanse? Przedstawione wrozdziale pierwszym pojęcia, funkcje finansów oraz teo-rie finansów mają na celu zapoznanie czytelnika zpodstawowymi pojęciami i ich szczególnymi cechami. Jak słusznie stwierdzają Z. Bodie iR. C. Merton to właśnie wiedza o finansach pomaga w zarządzaniu własnymi zasobami. Ponadto dobre podstawy wiedzy finansowej otwierają drogę do robienia dalszej kariery.2 Wielu prezesów międzynarodowych korporacji rozpoczynało swoją życiową karierę w fi-nansach.

1.1.1. Finanse – różnorodność pojęćObecnie w warunkach rozwijającego się rynku kapitałowego można zauwa-

żyć, że współczesną rzeczywistość gospodarczą kształtują wsposób ciągły idyna-miczny złożone procesy społeczne, gospodarcze, polityczne i kulturowe. Wystę-pujące wzajemne powiązania teorii ipraktyki gospodarczej powodują, że bardzo trudno jest jednoznacznie zdefiniować pojęcie „finanse”. Wdostępnej literaturze przedmiotu, niejednokrotnie podejmowano próbę odpowiedzi na proste pytanie: Czym są finanse ico stanowi ich istotę?

Termin finanse wywodzi się z łacińskiego finire, gdzie słowo to oznaczało orzeczenie sądowe rozstrzygające spory o zapłatę określonych należności pie-niężnych.3 Obecnie definicja finansów utożsamiana jest ze znaczeniem terminu „zasoby pieniężne”.4 Jednak w myśl teorii ekonomicznej finanse oznaczają sto-sunki ekonomiczne, polegające na tworzeniu (emisji), przepływie, podziale iwy-datkowaniu zasobów pieniężnych.5 Można zatem stwierdzić, że finanse stanowią dziedzinę nauki zajmującą się analizą wykorzystywania przez społeczeństwo do-stępnych zasobów. Jak wynika z informacji przedstawionych w tabeli 1.1 zakres pojęcia finansów jest dosyć szeroki. Różnorodność definicji, pozwala na rozpa-trywane finansów wtrzech kategoriach: ekonomicznej, historycznej iprawnej.

1 M. Podstawka (red.), Finanse, Warszawa 2010, s. 17. 2 Z. Bodie, R.C. Merton, Finanse, Warszawa 2003, s. 23–24. 3 D. Korenik, S. Korenik, Podstawy finansów, Warszawa, 2004, s.18. 4 Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Tom II, s. 689. 5 Mała Encyklopedia Ekonomiczna, II zmienione, s.209.

10

Tabela 1.1. Wybrane definicje finansów

Autor / źródło Treść definicji

A. Majchrzycka- -Guzowska

Finanse to zjawiska iprocesy pieniężne, zzastrzeżeniem, że zjawiska finansowe to te, wktórych pieniądz występuje wpo-staci przepływających strumieni pieniężnych.6

L. Kurowski Definiuje pojęcie gospodarki finansowej, jako posługiwanie się pieniądzem przez państwo, samorządy terytorialne iinne podmioty gospodarcze, gospodarstwa domowe i instytucje międzynarodowe.

S. Bolland

Finanse to zjawiska iprocesy pieniężne. Tam gdzie nie poja-wia się pieniądz, nie można mówić ofinansach. Autor wią-że definicje finansów z pieniądzem, procesami związanymi zwykorzystywaniem pieniędzy.

S. Owsiak Ogół zjawisk pieniężnych powstających wzwiązku zdziałal-nością gospodarczą ispołeczną człowieka.7

J. Harasimowicz

Finanse to stosunki społeczne, które powstają w związku z gromadzeniem i wydatkowaniem pieniędzy (definicja ta znalazła wyraz wustawie ofinansach publicznych). Finanse nie opierają się jedynie na formie pieniężnej, ale mają dwu-stronny charakter: strona dochodów istrona rozchodów.

C. Kosikowski, E. Ruśkowski

Finanse to zasoby pieniężne, operacje oraz normy prawne ich dotyczące. Wprowadzono utaj również definicję finansów publicznych: publiczne zasoby pieniężne, operacje na tych zasobach, normy prawne ich dotyczące. Finanse = finanse publiczne + finanse prywatne.8

J. Ostaszewski

Pojęciem finansów będziemy obejmowali tylko te zjawiska pie-niężne, które są związane zkreacją iruchem realnie istniejących zasobów pieniądza bądź też zzaciąganiem zobowiązań do uru-chomienia zasobów pieniężnych wprzyszłości.9

Z. Fedorowicz To nauka ozjawiskach iprocesach pieniężnych. Jest to jedna zgałęzi nauk ekonomii.10

A.A.Gropelli, E. Nikbaht

Nauka o finansach polega na zastosowaniu swzeregu reguł finansowych iekonomicznych, mających na celu maksymali-zację bogactwa lub całkowitej wartości firmy.11

6 A. Majchrzycka Guzowska, Finanse iprawo finansowe, Warszawa 2011, s.13. 7 S. Owsiak, Podstawy nauki finansów, Warszawa 2002, s.21. 8 C. Kosikowski, E. Ruśkowski, Finanse publiczne iprawo finansowe, Warszawa 2006. 9 J. Ostaszewski, Finanse, Warszawa 2013, s. 20. 10 Z. Fedorowicz, Podstawy teorii finansów, Warszawa 1998, s. 7. 11 A.A. Gropelli, E. Nikbaht, Wstęp do finansów,Warszawa 1999, s. 4. 12 A. Dyduch, K. Mendys, Podstawy finansów, AGH, Kraków 2007, s. 7.

11

Autor / źródło Treść definicjiA. Dyduch,K. Mendys

Wszędzie tam gdzie mamy do czynienia zobiegiem pieniądza, awięc zgromadzeniem iwydatkowaniem, mamy do czynienia zfinansami, jako częścią rzeczywistości gospodarczej.12

D. ZarzeckiFinanse rozumiane są, jako ogół zjawisk pieniężnych powsta-jących w związku z działalnością gospodarczą i społeczną człowieka, a także działalnością związaną z zarządzaniem pieniądzem danego podmiotu.13

R. Koch Finanse to dział księgowości firmy lub banku zajmujący się krót-koterminowym zarządzaniem gotówką oraz pożyczkami.14

A.Dmowski, J. Sarnowski, D. Prokopowicz

Finanse to zjawiska iprocesy pieniężne, związane zkreacją i ruchem realnie istniejących zasobów pieniądza bądź też z zaciąganiem zobowiązań do uruchomienia zasobów pie-niężnych wprzyszłości.15

Jaśkiewicz Finanse są zjawiskami ekonomiczno-społecznymi, których treścią jest gromadzenie irozdzielanie środków pieniężnych.

K OstrowskiFinanse to pojęcie całkujące formy, treści, przejawy irezulta-ty działalności finansowej. Działalność finansowa związana zgromadzeniem iwydatkowaniem zasobów pieniężnych.

A.BorodoFinanse są kategorią ekonomiczną, obejmującą stosunki spo-łeczne powstające w okresie gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych.16

B. Brzeziński Finanse to tyle, co pieniężny mechanizm podziału iwymia-ny wartości materialnych.17

Wielka Encyklopedia Powszechna

Termin finanse potocznie uważany za równoznaczny ze zna-czeniem terminu „zasoby pieniężne”.18

Mała Encyklopedia Ekonomiczna

Finanse to stosunki ekonomiczne polegające na gromadzeniu, podziale iwydatkowaniu zasobów pieniężnych.19

Jako kategoria ekonomiczna, finanse mają charakter obiektywny tzn. są nie-zależne od woli czy też świadomości ludzkiej. Nauka ofinansach bada iobjaśnia procesy ekonomiczne związane zgromadzeniem iwydatkowaniem środków pie-

13 J. Zarzecki (red.), Finanse, Białystok 2003, s.11. 14 R. Koch, Słownik zarządzania ifinansów, The Financial Times, Kraków 1999, s.68. 15 A. Dmowski, Sarnowski, J. D. Prokopowicz, Podstawy finansów ibankowości, Warszawa 2005, s. 16. 16 A. Borodo, Polskie prawo finansowe. Zarys ogólny, Wydanie II, Toruń 2005, s.12.17 B. Brzeziński iin., Prawo finansowe, t. 3, Warszawa 2000. 18 Wielka Encyklopedia Powszechna. 19 Mała Encyklopedia Ekonomiczna.

12

niężnych (por. tabela 1.1.). Jako kategoria prawna, finanse stanowią zbiór norm prawnych obowiązujących wdanym czasie ipaństwie, aodnoszące się do zjawisk finansowych. Rozwój nauki o finansach historycznie jest związany z pojawie-niem się pieniądza igospodarki towarowo-pieniężnej.

Podsumowując dotychczasowe rozważania można stwierdzić, że finanse są złożonym inie do końca zbadanym zjawiskiem. Charakteryzuje je duża różno-rodność. Dla celów dalszych rozważań przyjmuje się definicję, zgodnie z którą przez finanse rozumie się zjawiska pieniężne, które są związane z kreacją i ru-chem realnie istniejących zasobów pieniądza powstających w związku z aktywno-ścią gospodarczą.

Tak rozumiane finanse obejmują: • Finanse przedsiębiorstw – nauka ipraktyka związana zoperacjami finansowa-

nymi realizowanymi przez przedsiębiorstwa ( szerzej rozdział IV)• Finanse publiczne – nauka ipraktyka dotycząca obiegu pieniądza wsektorze

publicznym (szerzej rozdział III)• Finanse ludności – nazywane także finansami gospodarstw domowych, teoria

ipraktyka obejmująca operacje finansowe osób fizycznych (szerzej rozdział V)• Bankowość – teoria ipraktyka zajmująca się operacjami finansowymi prowa-

dzonymi przez banki (szerzej rozdział II)• Rynek finansowy – teoria ipraktyka odnosząca się do obrotu instrumentami

finansowymi. (szerzej rozdział I)

1.1.2. Finanse ainne naukiMetodologia nauki ofinansach ma liczne iścisłe powiązania zinnymi dyscyplina-

mi naukowymi. Stała się przedmiotem zainteresowań historyków, socjologów, psycho-logów atakże filozofów ilogików.

W literaturze przedmiotu wyróżnia się ścisły związek pomiędzy nauką prawa fi-nansowego a nauką finansów. Przedmiotem nauki prawa finansowego jest badanie prawnych aspektów (awięc norm regulujących) gospodarki pieniężnej, związków pu-blicznoprawnych, banków iinnych instytucji finansowych. Natomiast nauka finansów ma za zadanie analizę ekonomicznej strony gospodarowania pieniędzmi wsektorze fi-nansów publicznych, instytucjach finansowych, przedsiębiorstwach igospodarstwach domowych.20 Szeroko rozumiane prawo dostarcza finansom ogólnych ram kształtowa-nia się zjawisk iprocesów finansowych. Wszczególności dotyczy to takich obszarów jak: prawo budżetowe, prawo podatkowe, prawo bankowe, prawo upadłościowe, atak-że prawo międzynarodowe.21

Ekonomię ifinanse wiążą ścisłe więzi zsocjologią. Znajdują wniej odzwierciedle-nie przede wszystkim powiązania dziedziny finansów ze społeczeństwem, wytworami kultury, czy motywami wyboru kierunku analizy naukowej. Odzwierciedleniem tego zjawiska jest tzw. socjologia ekonomiczna. Jest to dyscyplina badająca procesy eko-nomiczne (wtym także finansowe) zperspektywy socjologicznej, ujmując gospodar-

20 J. Ostaszewski, Finanse…op.cit, s.25, 21 J. Jabłońska-Bonca, Wstęp do nauk prawnych, Poznań, 1996, s.7.

13

kę rynkową jako proces nieustannych zmian. Zajmuje się analizą nie tylko bieżących mechanizmów funkcjonowania rynku, ale także przyczynami iwymogami jego roz-woju.22 Socjologia wfinansach pozwala na budowę systematyki różnych grup społecz-nych. Kreuje rozkład dochodów wspołeczeństwie iprzyczyny tego rozkładu. Ponad-to określa skutki polityki finansowej państwa dla różnych grup społecznych, motywy zdobywania pieniądza, skłonności do oszczędzania ikonsumpcji społecznej.23 Proble-matyka socjologii ściśle wiąże się zatem zpraktycznymi zagadnieniami organizacji ba-dań naukowych.24

Czynnik psychologiczny staje się równie istoty jak socjologiczny wprzebiegu zja-wisk finansowych. Ważne są indywidualne predyspozycje do podejmowania róż-nych decyzji mających późniejsze skutki finansowe. Bowiem wpsychologii głównym przedmiotem zainteresowań jest problematyka klasyfikacji różnych typów zachowań, osobowości wtym także działań prezesów wielkich korporacji. Dyscypliną naukową zajmującą się analizą problemów ekonomicznych wperspektywie psychologicznej jest psychologia ekonomiczna. Do zjawisk finansowych poddanych dość szczegółowym badaniom psychologicznym należą podatki (relacja pomiędzy podatkami amotywa-cją do pracy, sprawiedliwość systemu podatkowego) oraz inflacja (świadomość spo-łeczeństwa na temat wrażliwości ceny), atakże wpływ zagranicznego kapitału finanso-wego.25

Kolejną zważniejszych dyscyplin naukowych, która równie ściśle wiąże się z wie-dzą o finansach, jest matematyka i ekonometria. Matematyka, nazywana królową wszelkich, nauk pozwala na budowę modeli finansowych iich weryfikację. Zadaniem ekonometrii jest natomiast zastosowanie metod ilościowych do rozbudowy proce-sów informacji opodmiotach gospodarczych. Powiązań ztą dziedziną należy szukać wpróbach mierzenia strumieni pieniężnych, oceny wnoszonego wkładu czy prawidło-wościach statystycznych. Do nauk pomocniczych wfinansach należą przede wszyst-kim: matematyka stosowana, statystyka ekonomiczna, ekonometria ibadania opera-cyjne. Badanie zjawisk finansowych byłyby bardzo utrudnione, gdyby nie można było posługiwać się metodami dostarczanymi przez wymienione dziedziny, które na ogół są również ze sobą ściśle powiązane.26

Na zakończenie przeglądu głównych dyscyplin wchodzących wzakres nauki ofi-nansach należy zaznaczyć, iż bardzo często przedmioty zainteresowań wielu dyscyplin naukowych zazębiają się (rys. 1.1.) Wokół nauki ofinansach nadal jest jeszcze sporo kontrowersyjnych zagadnień dotyczących zakresu czy podziału problematyki ba-dawczej. Wfinansach mówi się wiele ogodziwym zysku ale też o lichwie (lichwiar-ski procent), opłatach oraz sprawiedliwym podatku. Jednak coraz częściej występują malwersacje finansowe, pranie brudnych pieniędzy, oszustwa podatkowe, wyłudze-

22 W. Morawski, Socjologia ekonomiczna, Warszawa 2001, s. 12. 23 Jak słusznie wskazuje J. Ostaszewski na problematyce socjologii w finansach skupiało się wielu polskich autorów m.in., Tuszko iChaskielewicz, Łachtin , Zieleniewski. 24 S. Flejterski, Metodologia finansów, Warszawa, 2007, s. 21. 25 M. Niesiobędzka, Reprezentacje społeczne zjawisk ekonomicznych, Białystok , 2005, s. 45–46. 26 S. Flejterski, Metodologia finansów… op.cit., s. 134.

14

nia kredytowe, czy kreacja wizerunku firmy woparciu oniewłaściwe zapisy księgowe. Wszystkie wymienione elementy wpływają na fakt, iż nauka finansów powiązania jest zjeszcze jednym obszarem jakim jest etyka.

Rysunek 1.1. Główne powiązania dziedzin znauką ofinansach

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Flejterski S., Metodologia finansów, PWE, Warszawa,

2007, s. 21.

Kwestie etyczne w świecie finansów, czyli etyka finansowa, dotyczą czterech poziomów: zachowań indywidualnych (odpowiedzialność np. pracowników ban-ków), instytucjonalnych (reguły istandardy instytucji finansowych) czy korpora-cyjnych. Transakcje finansowe dokonywane są na rynkach izakładają pewne re-guły moralne oraz zgodne znimi zachowania.

Szeroko rozumiana dziedzina finansów jest wielowątkową dyscypliną zpogra-nicza wielu nauk. Niezbędne staje się więc odwoływanie wanalizach finansowych do aspektów prawnych, socjologicznych, psychologicznych poprzez matematykę izachowania etyczne.

1.1.3. Gospodarka finansowa apolityka finansowaDo pojęcia finansów nie zalicza się pieniężnych ewidencji istatystyk oraz pla-

nowania finansowego. Jak wskazuje J. Ostaszewski te elementy należą do pojęcia szerszego niż finanse, do gospodarki finansowej. Gospodarka finansowa obejmu-

15

je działania podmiotów (jednostek gospodarujących) w dziedzinie zjawisk pie-niężnych, polegających na:27

• przygotowaniach do przeprowadzenia wszelkiego rodzaju operacji pienięż-nych (np. planowanie);

• faktycznej realizacji tych operacji pieniężnych; • ewidencji i analizie operacji pieniężnych realizowanych w przeszłości m.in.

wcelu przygotowania decyzji co do działań na przyszłość. Obok pojęcia finansów igospodarki finansowej autor wyróżnia także polity-

kę finansową.28 Polityka finansowa oznacza dokonywanie zarówno wyboru celów, które mają być osiągnięte wwyniku gospodarki finansowej, jak też imetod czy sposobów działania dla osiągnięcia wybranych celów. Politykę finansową realizu-ją różne jednostki gospodarujące, atreść polityki finansowej zależy od podmiotu, który prowadzi gospodarkę finansową.

1.1.4. Funkcje finansówNauka finansów zajmuje się przede wszystkim budowaniem ruchu pieniądza: jego

tworzeniem (kreacją) wsystemie bankowym, krążeniem (cyrkulacją) między różny-mi jednostkami gospodarczymi, osiadaniem (akumulacją) w postaci oszczędzania irezerw pieniężnych.

Wliteraturze przedmiotu można znaleźć różne określenia funkcji finansów. Naj-częściej są wymieniane funkcja fiskalna i funkcja pozafiskalna. W ramach funkcji pozafiskalnej N. Gajl wyróżnia funkcję alokacyjną, dystrybucyjną, stabilizacyjną oraz koordynacyjną.29 Jednak J. Ostaszewski, idąc wzorem amerykańskich naukowców, swoje rozważania wdziedzinie finansów opiera na trzech głównych funkcjach stabi-lizacyjnej, alokacyjnej iredystrybucyjnej.30 Należy zwrócić uwagę na fakt, iż ostatnie zwymienionych funkcji zostały przypisane tylko finansom publicznym, a nie finan-som w całości. Kreatorem funkcji wynikających zroli państwa wsystemie gospodar-czym są władze publiczne. W myśl tej zasady P. A. Samuleson oraz W. D. Nordhous pośród funkcji państwa wymienili zapewnienie efektywności całej gospodarki oraz stabilności rynkowej, atakże utrzymanie sprawiedliwości wpodziale dochodów.31

Funkcja stabilizacyjna wykorzystuje zjawiska finansowe do realizacji makroeko-nomicznych celów takich jak: wzrost gospodarczy, stabilizacja warunków ekonomicz-nych, ograniczenie bezrobocia, czy inflacji.32 Innymi słowy, polega na oddziaływaniu na przebieg procesów gospodarczych w sferze rzeczowej w kierunku zachowania stałego izrównoważonego wzrostu przy optymalnym wykorzystaniu czynników pro-dukcji dla zapewnienia społeczeństwu stałej poprawy warunków życia.33

27 J. Ostaszewski, Finanse… op.cit., s.21. 28 Ibidem, s.22. 29 N. Gajl, Finanse iprawo finansowe, Warszawa 1992, s. 55–56. 30 Ibidem, s. 57. 31 P. A. Samuelson, W. D. Nordhous, Ekonomia, t. 1, Warszawa 2003, s.3. 32 M. Podstawka (red.), Finanse… op.cit., s. 21. 33 J. Ostaszewski, Finanse … op.cit, s.26.

16

Charakteryzując sens iznaczenie funkcji stabilizacyjnej finansów publicznych, należy pamiętać, że instrumenty polityki fiskalnej nie są jedynymi, które państwo może stosować do stabilizowania gospodarki. Można stosować także instrumenty polityki monetarnej. Wlatach siedemdziesiątych iosiemdziesiątych XX w. zaob-serwowano nieskuteczność instrumentów polityki fiskalnej wstabilizowaniu go-spodarki. Nie podejmując dyskusji zargumentami zgłaszanymi przez zwolenni-ków iprzeciwników polityki fiskalnej zauważyć można, że wpraktyce konieczne jest pragmatyczne, anie doktrynalne, podejście do instrumentów oddziaływania państwa na gospodarkę. To pragmatyczne podejście oznacza konieczność imoż-liwość wykorzystania wfunkcji stabilizacyjnej gospodarki zzarówno instrumen-tów fiskalnych, jak i monetarnych.

Alokacyjna funkcja finansów polega na podejmowaniu działań sprzyjających optymalnej alokacji zasobów. Staje się zatem narzędziem rozmieszczenia dóbr zgodnie zpotrzebami różnych podmiotów. Polega na dokonywaniu podziału ma-terialnych i ludzkich czynników produkcji między sferę wytwarzania dóbr pry-watnych isferę wytwarzania dóbr publicznych. Następnie wewnątrz obu tych sfer między różne działy, gałęzie iprzedsiębiorstwa wytwarzające dobra prywatne, jak też między różne obszary i jednostki dostarczania dóbr publicznych. W sferze prywatnej odbywa się to głównie za pomocą mechanizmu rynkowego poprzez transakcje kupna-sprzedaży. W sferze publicznej, w której obywatele korzystają z dóbr (najczęściej w postaci usług) nieodpłatnie, dobra te są alokowane z wy-korzystaniem mechanizmu administracyjnego. Alokacja materialnych iludzkich czynników produkcji między te dwie różne sfery wytwarzania dóbr i ich różne zastosowanie nie może być realizowana wyłącznie przez jedno ogniwo finansów. J. Ostaszewski, zgadzając się z S. Bollandem twierdzi, że badanie ogólnych funkcji finansów nie jest celowe, gdyż prowadzi do powielania informacji przy analizie działania różnych instrumentów finansowych.34

Podstawowy dylemat związany z redystrybucją funkcją w dziale finansów publicznych sprowadza się do wyboru: czy wprocesie dystrybucji iredystrybu-cji dochodów nadać priorytet efektywności gospodarowania, czy sprawiedliwo-ści (równości)? Pierwsze kryterium sprzyja aktywności gospodarczej, lepszemu wykorzystaniu zasobów, wyzwala motywację do pracy ipowiększania dochodów. Działania te mogą jednak wywołać nadmierne zróżnicowania dochodów będące jednym znegatywnych symptomów działania mechanizmu rynkowego.35 Funk-cja redystrybucyjna polega zatem na dokonywaniu wtórnego podziału docho-dów, które powstały wwyniku pierwotnego podziału produktu krajowego brutto na szczeblu jednostek wytwórczych (przedsiębiorstw, niedochodowych jedno-stek usługowych itp.). Odbywa się to pod wpływem mechanizmu rynkowego lub wprzypadku nierynkowych jednostek wytwarzania składników PKB pod wpły-wem administracyjnych regulacji charakteru ogólnego.

34 Por: S. Bolland, Wstęp do nauki finansów, Warszawa 1986, s. 12–14, [w] J. Ostaszewski , Finanse, Warsza-wa 2013, s.26. Podobne jak S. Owsiak, Podstawy nauki finansów, Warszawa 2002, s. 83.35 S. Owsiak, Podstawy nauki finansów… op.cit., s. 72

17

Przedmiotem redystrybucji staje się nie tylko dochód, ale i majątek. Redy-strybucje dochodów definiuje się przez nakładanie na jednostki, w tym gospo-darstwa domowe oraz przedsiębiorstwa, obciążeń fiskalnych oraz przypisanie im dochodów pieniężnych w postaci rent, emerytur, zasiłków, dotacji, subwencji. Redystrybucja majątku natomiast odbywa się za pośrednictwem papierów war-tościowych, stanowiących tytuły własności majątku przedsiębiorstw (akcje spół-ek giełdowych) idające uprawnienia do pobierania dochodów ztytułu własności ido udziału wzarządzaniu majątkiem przedsiębiorstwa. Funkcję redystrybucyjną finansów realizują wszystkie ich ogniwa za pomocą właściwych tym ogniwom in-strumentów. 36

Dokonując ostatecznej oceny wymienionych funkcji finansów, należy zwrócić uwagę na sprzeczności występujące pomiędzy nimi. Czy cele wyznaczone wra-mach poszczególnych funkcji są możliwe do zrealizowania? W wyniku działań powodujących, że wwładze publiczne będą nadmiernie rozbudowywać redystry-bucyjność dochodów, finanse wmniejszym stopniu będą spełniać funkcję stabili-zacyjną. Zkolei funkcja stabilizacyjna może pozostawać wsprzeczności zfunkcją alokacyjną. Symulacja taka występuje wówczas, gdy cele stabilizacji gospodarki będą uniemożliwiać zgromadzenie odpowiednich dochodów do alokacji dóbr publicznych i dóbr społecznych. Pewne sprzeczności między funkcjami finan-sów są nieuniknione. Zadaniem państwa jest łagodzenie tych sprzeczności oraz eksponowanie tych funkcji, które skutecznie realizują konkretne cele społeczne i gospodarcze, takie jak: ograniczenie bezrobocia, walka z inflacją, równowaga wewnętrzna gospodarki.

1.1.5. Systematyka zjawisk finansowychDo ogólnej analizy zjawisk finansowych wykorzystuje się dwa kryteria: przed-

miotowe wskazujące na tytuł operacji pieniężnej (dochodu, czy wydatku pienięż-nego) oraz podmiotowe, wskazujące na rodzaj jednostki gospodarującej, która dokonuje operacji pieniężnych.

Kryterium przedmiotowe pozwala wyodrębnić dwa zasadnicze rodzaje pie-niężnych przychodów iwydatków: rynkowe inierynkowe

Cechy wyróżniające rynkowe strumienie:37

• powiązanie świadczenia pieniężnego (wydatku pieniężnego) jednej strony transakcji rynkowej ze świadczeniem innej wartości (rzeczy, usługi, papieru wartościowego itp.) przez drugą stronę transakcji. Przy czym dla tej drugiej strony transakcji wydatek pieniężny staje się pieniężnym przychodem.

• ruch pieniądza ijego ekwiwalentów wtransakcjach rynkowych jest regulowa-ny przez mechanizm rynkowy iewentualnie przez normy prawa stanowionego przez państwo.

36 J. Ostaszewski, Finanse … op.cit, s. 27. 37 Ibidem., s.21.

18

Cechy wyróżniające nierynkowe strumienie:• brak świadczenia wzajemnego ze strony uczestnika transferu otrzymującego

świadczenie pieniężne,• operacje transferowe nie są regulowane przez mechanizm rynkowy, mają pod-

stawę uznaniową, określoną przez przekazującego środki pieniężne (np. daro-wizna na rzecz instytucji charytatywnej) albo pobierającego środki pieniężne (np. podatki pobierane przez państwo). Wliteraturze ipraktyce gospodarczej występuje wiele klasyfikacji podmiotów

wsystemie gospodarki narodowej. Obecnie zpowodu globalizacji coraz trudniej dokonywać ich jednoznacznej klasyfikacji. Bowiem w praktyce obserwuje się coraz silniejsze związki banków z firmami ubezpieczeniowymi, czy funduszami inwestycyjnymi.38 Stosując jedną z uproszczonych klasyfikacji według formy wła-sności, bądź pełnionych funkcji ekonomicznych, wyróżnia się następujące zbiory podmiotów:39

• Finanse publiczne – obejmują zasoby pieniężne związków publicznopraw-nych tzn.: państwa, samorządów terytorialnych, samorządów gospodarczych izawodowych oraz zasoby pieniężne (budżety) ubezpieczeń społecznych, fun-dacji, związków wyznaniowych. Dochody ekonomiczne mają przede wszyst-kim charakter transferów występujących głównie w formie podatków i opłat publicznych obciążających przedsiębiorstwa, instytucje finansowe i ludności. Specyfiką dochodów publicznych jest dominacja płatności ocharakterze trans-ferów (wpostaci dotacji, zasiłków, stypendiów, emerytur irent) nad wydatka-mi ekwiwalentnymi.40

• Finanse prywatne obejmują zasoby pieniężne indywidualnych jednostek pro-wadzących działalność gospodarczą i spółek oraz zasoby pieniężne gospo-darstw domowych. Podmioty uzyskują w ten sposób wynagrodzenia, które mogą się kształtować pod wpływem mechanizmów rynkowych lub też pod-legają regulacji prawnej (dotyczy pracowników sfery budżetowej). Gospo-darstwa domowe mogą otrzymywać dochody transferowe z tytułu zasiłków, emerytur, rent, stypendiów, dywidend. Ludność może korzystać z kredytów bankowych, szczególnie na zakup dóbr trwałego użytkowania oraz uzyskiwać odszkodowania od zakładu ubezpieczeń wprzypadku strat losowych. Wskład wydatków transferowych wchodzą głównie podatki i opłaty publiczne oraz składki ubezpieczeń społecznych.41 Podmiotowa klasyfikacja zjawisk finansowych opiera się na kryterium rodza-

jowego zróżnicowania jednostek gospodarujących. Zgodnie znim wyróżnia się:42 finanse przedsiębiorstw, finanse gospodarstw domowych, finanse banków i in-stytucji kredytowych, finanse ubezpieczycieli, finanse rynków, finanse publiczne.

38 M. Podstawka, Finanse… op.cit., s. 43. 39 J. Ostaszewski, Finanse … op.cit, s. 25. 40 W. Ziółkowska, Finanse publiczne teoria izastosowanie, Poznań, 2002, s. 24. 41G. Krasowska-Walczak, Finanse publiczne, Poznań 1996, s. 37. 42 J. Ostaszewski, Finanse … op.cit, s. 35–42.

19

Podmioty należące do wymienionych obszarów finansów, dokonują operacji fi-nansowych, to znaczy realizują pieniężne przychody iwydatki oraz zaciągają zo-bowiązania do dokonywania wydatków, czy przyjęcia przychodów pieniężnych wprzyszłości.

1.2. Istota istruktura rynku finansowego Rynek finansowy jest częścią wielkiego systemu, składającego się zlicznych elemen-

tów, w tym wielu rynków. Można je systematyzować według rozmaitych kryteriów. Wgospodarce rynkowej opartej na podziale pracy ipieniądzu podmioty gospodar-cze można podzielić na deficytowe inadwyżkowe. Podmioty nadwyżkowe to przed-siębiorstwa świadczące usługi na rzecz podmiotów dysponujących oszczędnościami iktóre same mają nadwyżkę środków pieniężnych. Zalicza się do nich głównie fundu-sze emerytalne, fundusze inwestycyjne, instytucje ubezpieczeniowe oraz sektor gospo-darstw domowych. Natomiast podmioty poszukujące funduszy pieniężnych niezbęd-nych do sfinansowania zamierzeń konsumpcyjnych, inwestycyjnych iprodukcyjnych to podmioty deficytowe. Podmioty deficytowe to szczególnie sektor publiczny (Skarb Państwa i samorządy jednostek terytorialnych) i sektor przedsiębiorstw. Instytucje irynki finansowe są pośrednikami finansowymi pomiędzy podmiotami deficytowymi inadwyżkowymi. Rynek finansowy jest więc abstrakcyjnym miejscem na którym do-chodzi nieustannie do zawierania iwykonywania transakcji, których przedmiotem są instrumenty finansowe.

1.2.1. Rynek finansowy – istota ifunkcjeRynek finansowy, wszerokim rozumieniu to miejsce, wktórym dochodzi nie-

ustanie do zawierania iwykonywania transakcji, których przedmiotem są instru-menty finansowe.43 K. Kaźmierczak podkreśla, że dokonywane transakcje zwią-zane są z szeroko rozumianym kapitałem finansowym.44 R. Milewski wskazuje, że opisywany rynek jest miejscem zetknięcia popytu ipodaży różnych form iro-dzajów kapitału pożyczkowego. Rynek finansowy stanowi bardzo ważne uzupeł-nienie rynku aktywów realnych. Obecnie bowiem większość transakcji dotycząca aktywów realnych (budynków, maszyn, surowców czy materiałów) finansowa-nia jest z kredytów zaciąganych w bankach i niebankowych instytucjach finan-sowych. Rynek finansowy można zatem określić, jako ogół transakcji papierami wartościowymi będącymi instrumentami udzielania kredytów krótko, średnio idługoterminowych. Podstawową funkcją rynku staje się przekazywanie środków finansowych od kapitałodawców do kapitałobiorców. Biorąc pod uwagę terminy transakcji wramach rynku finansowego można wyodrębnić dwa segmenty: rynek pieniężny (obejmujący krótkoterminowe transakcje finansowe) oraz rynek kapi-tałowy (dotyczący papierów wartościowych średnio idługoterminowych).45

43 M. Wypych, Finanse iinstrument finansowe, Łódź, 1997, s. 15. 44 K. Kaźmierczak, Pieniądz ibank wkapitalizmie, Warszawa, 1993, s. 50. 45 R. Milewski, Podstawy ekonomii, … op.cit., s. 485.

20

Biorąc pod uwagę fakt, iż rynek kapitałowy jest częścią rynku finansowego, to cechy ifunkcje decydujące ozasadach tworzenia, działania irozwoju rynku kapi-tałowego, są jednocześnie cechami rynku finansowego. Zatem do funkcji charak-teryzujących rynek kapitałowy i opisujących zachodzące w nim procesy należą: mobilność, wycena, transformacja oraz efektywna alokacja kapitałów. Nie można pominąć także redystrybucji dochodów wgospodarce czy prognozowania.46

Wymienione funkcje rynku finansowego rozpatrywane przez pryzmat rynku kapitałowego ukazują różnorodność zagadnień związanych z jego funkcjonowa-niem oraz umożliwiają poznanie występujących w nim mechanizmów. Zasady umożliwiające funkcjonowanie rynku finansowego można przedstawić w czte-rech obszarach: dematerializacja instrumentów finansowych, dematerializacja ikoncentracja obrotu, równy dostęp do pełnych irzetelnych informacji oraz nad-zór nad rynkiem.

1.2.2. Struktura rynków finansowychIstotną kwestią wkontekście rozpatrywania procesu transformacji kapitału na

rynku finansowym, jest rozróżnienie między rynkiem pierwotnym iwtórnym. Na rynku pierwotnym przedmiotem transakcji są rzeczywiste kapitały. Rynek wtórny pozwala natomiast na zamianę posiadacza określonych praw majątkowych, po-wstałych na rynku pierwotnym, zwanym także rynkiem nowych emisji. Zatem jest to także miejsce, gdzie uprawnione podmioty emitują nowe papiery warto-ściowe. Rynek pierwotny tworzy prawa majątkowe, które mogą być przedmiotem obrotu na rynku wtórnym. Wten sposób dochodzi do spotkania podmiotów po-siadających nadmiar kapitału z tymi, które go poszukują.47 Na rynku pierwot-nym emitent zbiera kapitał sprzedając nowe, emitowane papiery wartościowe inwestorom, którzy ocenili, że inwestycja jest korzystną lokatą oszczędności. Na rynku wtórnym obrót odbywa się pomiędzy inwestorami, bez udziału emitenta.48 Tak więc na rynku tym emitent nie zwiększa wielkości swojego kapitału. Istnienie rynku wtórnego jest bardzo ważne m.in. dlatego, że pozwala na dostęp do ryn-ku podmiotów, które nie miały dostępu do rynku pierwotnego, koncentruje małe kapitały oraz weryfikuje wartości praw majątkowych – realnie oceniając wartości oferowanych kapitałów. Dla emitenta rynek wtórny jest natomiast ważnym źró-dłem informacji niezbędnych dla podejmowania decyzji orozwoju firmy, wielko-ści icenie emisji nowych akcji, obligacji, itp.

Rynek pierwotny i wtórny są ze sobą ściśle powiązane. Bez rynku wtórnego nie istniałby rynek pierwotny i na odwrót. Jak wskazuje J. Ostaszewski trudno jest bowiem postawić się w roli inwestora, który dokonałby zakupu papierów wartościowych na rynku pierwotnym (np. akcji) inie miałby możliwości ich dal-szej odsprzedaży.49

46 J. Ostaszewski, Finanse… op.cit, s. 500. 47 K. Marecki, Podstawy finansów, Warszawa 2008, s. 224. 48 M. Górski, Architektura systemu finansowego gospodarki, Warszawa 2005, s. 183. 49 J. Ostaszewski, Finanse… op.cit, s. 497.

21

Rynek finansowy można podzielić na: • rynek pieniężny – segment rynku finansowego, przez który podmioty gospo-

darcze finansują swoją bieżącą działalność, aokres tego finansowania nie prze-kracza jednego roku,

• rynek kapitałowy – segment rynku finansowego, na którym zawierane są transakcje instrumentami finansowymi o terminie wykupu powyżej roku, zprzeznaczeniem uzyskanych środków na cele rozwojowe,

• rynek instrumentów pochodnych – najnowszy segment rynku finansowego, na którym zawierane są transakcje terminowe bezwarunkowe (forwards, futures) oraz transakcje terminowe warunkowe (opcje),

• rynek walutowy – segment rynku związany ztransakcjami walutowymi.

Rysunek 1.1. Struktura rynku finansowego iinstrumenty finansowe

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ostaszewski J., Finanse, Difin, Warszawa 2013, s.500

Zaprezentowany podział rynku finansowego (rys.1.2) jest umowny, wzwiąz-ku, zczym można spotkać inne podziały, stanowiące jego uzupełnienie. Tym sa-mym rynek pieniężny często uzupełniany jest orynek depozytowo – kredytowy, który swoje działania skupia na lokatach bankowych, kredytach bankowych ipo-życzkach. Rynek depozytowo-kredytowy dotyczy transakcji między bankami iich klientami, obejmuje instrumenty o niższej płynności i wyższym ryzyku, niż na rynku pieniężnym ikapitałowym. Wynika to zlepszych możliwości oceny ryzy-ka przez banki wporównaniu zinwestorami zrynku finansowego, dzięki istnie-niu tzw. bankowości relacyjnej, czyli trwałych, długoterminowych relacji miedzy bankiem ijego klientami, pozwalających na lepszą ocenę wiarygodności iograni-czanie ryzyka.

Sprawność rynku finansowego związana jest z funkcjonującymi na nim in-strumentami finansowymi. Wysoka płynność rynku oznacza, że występujące

22

wobrocie instrumenty finansowe odznaczają się takimi cechami jak: swobodna zamienność z jednej formy na inną, czy też natychmiastowa zbywalność wcelu uzyskania gotówki.

Jak wskazuje J. Ostaszewski definicja instrumentów finansowych podawana jest w literaturze przedmiotu oraz przez ustawodawcę, który zamieścił ich defi-nicje w ustawach ogólnych to znaczy w ustawie o rachunkowości oraz w usta-wie o obrocie instrumentami finansowymi. Ustawa o rachunkowości wskazuje, że przez instrumenty finansowe rozumie się kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron izobowiązania finansowego albo instru-mentu kapitałowego u drugiej. Pod warunkiem, że zkontraktu zawartego pomię-dzy stronami jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań ma charakter bezwarunkowy lub warunkowy.50

Jednocześnie w ustawie o obrocie instrumentami finansowymi wyróżniono papiery wartościowe oraz szczegółowo opisano instrumenty niebędące papiera-mi wartościowymi.51 Wdalszych częściach rozdziału zostaną scharakteryzowane główne instrumenty rynku finansowego z podziałem na tradycyjne, pochodne ihybrydowe instrumenty finansowe.

1.3. Pieniądz ijego funkcje Pieniądz stanowi element gospodarki rynkowej, który występuje niemal od zawsze.

Społeczeństwo od bardzo dawna używa pieniądza wtakiej czy innej postaci. Pieniądz jest bardzo specyficznym rodzajem aktywów oraz środkiem przechowywania bogac-twa. Ma on za zadanie ułatwiać transakcje między podmiotami gospodarującymi. Jest zatem niezbędny do prawidłowego funkcjonowania współczesnej gospodarki. Aby wpełni się otym przekonać, wdalszej części rozdziału scharakteryzowano najważniej-sze cechy iformy pieniądza. Współcześnie jednak definicja pieniądza pozostaje nieja-sna. Banknoty imonety stanowią pieniądz. Co jednak zsaldami obrotów bieżących, rachunkami oszczędnościowymi, czy innymi instrumentami finansowymi? Wrzeczy-wistości istnieje bowiem wiele różnorodnych form pieniądza.

1.3.1. Pieniądz – istota iewolucjaOsoby podejmujące różne decyzje finansowe, zarówno wgospodarstwach domo-

wych, jak ifirmach muszą dokonywać oceny, czy zainwestowane pieniądze przyniosą wprzyszłości zamierzone korzyści.52 Wymaga to zatem odpowiedniego zrozumienia wartości pieniądza oraz jego właściwości.

Pieniądz to prawnie określony środek płatniczy, który może wyrażać, przechowy-wać iprzekazywać wartości ściśle związane zrealnym produktem społecznym.53 Wielu autorów wskazuje także, że pieniądz stanowi materialny lub niematerialny środek płat-

50 Dz. U. z2009 r. nr 152, poz 1223; nr 157, poz 1241; nr 165, poz.1316 .51 Dz. U. z2005 r. nr 183 poz. 1538 zpóźn.zm. 52 Z. Bodie, R.C. Merton, Finanse… op.cit., s. 159. 53 D. Korenik, S. Korenik, Podstawy finansów… op.cit, s. 35.

23

niczy, który można wymieniać na towar lub usługę. Według współczesnej doktryny na pieniądz składają się trzy elementy: jednostka, suma oraz znak pieniężny.

Historia pieniądza to w istocie ciągłe próby poszukiwania takiego dobra, które najlepiej w danym okresie mogłoby spełniać funkcje przypisywane pieniądzowi. Na często stawiane pytanie: Kto wymyślił pieniądz? – prawdopodobna odpowiedź brzmi: nikt. Pieniądz nie jest bowiem efektem intelektu pojedynczego człowieka czy zbioro-wości, jest efektem zbiorowego doświadczenia społeczeństw. Pieniądz nie został przez nikogo wynaleziony: tak naprawdę wyłonił się sam, wmiarę wzrostu skali produkcji iwymiany towarów. Przeszedł przy tym poważną ewolucję: od pieniądza towarowego, poprzez pieniądz bity, aż po stosowany dziś powszechnie pieniądz elektroniczny.54

Chcąc prześledzić proces ewolucji pieniądza należy wskazać, że pierwotnie pie-niądz jako pieniądz kruszcowy powstał wEgipcie wIII tysiącleciu p.n.e. Społeczeń-stwa prymitywne wogóle nie posługiwały się pieniądzem, ponieważ nie zajmowały się handlem. Wwarunkach prowadzonej przez nie gospodarki naturalnej, wszystkie wytwarzane dobra przeznaczane były na własne potrzeby, rodziny lub wspólnoty ple-miennej. Początkowo handel odbywał się bez użycia pieniądza, wramach wymiany to-war za towar. Wyprodukowane nadwyżki towarów ponad potrzeby rodziny czy wspól-noty plemiennej wymieniano na inne, których wjej obrębie nie wytwarzano.55

Wraz z rozwojem wspólnot plemiennych pojawiała się stopniowo specjalizacja. Po-szczególne grupy osób zajęły się produkcją określonych dóbr. Część wytwarzano w celu zaspokojenia własnych potrzeb, pozostała część natomiast stanowiła nadwyżkę, która mogła być wymieniona na inne dobra. Tak też narodził się handel wymienny.

Handel wymienny nie był jednak czynnością łatwą, aby transakcja doszła do skut-ku, musiały być spełnione określone warunki. Po pierwsze, musiały spotkać się osoby, zainteresowane wzajemnie swoimi ofertami. Po drugie, towary musiały był wymie-niane wilościach, satysfakcjonujących obie strony transakcji. Wreszcie po trzecie, nie bez znaczenia była też jakość oferty. Lekarstwem na opisywane ograniczenia okazał się być pieniądz towarowy. Określony towar stawał się pośrednikiem, czyli ekwiwalen-tem: jednostką wymienianą na inne towary. Początkowo ekwiwalent występował na rynku zarówno jako sam towar, jak ipieniądz (środek wymiany). Wźródłach histo-rycznych można znaleźć około 150 różnych towarów, które pełniły funkcje pieniądza. Nie wszystkie jednak były wygodne w użyciu. Z czasem okazało się, że towar, pełniący funkcję pieniądza, powinien mieć określone cechy: być odp*rny na zniszczenie (trwa-ły), jednorodny i łatwo podzielny. Dlatego właśnie zaczęto zastępować towary po-wszechnego użytku metalami – tak narodził się pieniądz metalowy. Początkowo uży-wano metali nieszlachetnych: żelaza, brązu czy miedzi. Później zastąpiono je metalami szlachetnymi: srebrem izłotem. Tak powstał kolejny rodzaj – pieniądz kruszcowy.56

Posługiwanie się monetami nie było jednak zbyt bezpieczne. Dlatego rozpoczęto ich deponowanie u złotników, którzy wzamian wydawali kwity depozytowe, które po-twierdzały ulokowanie srebrnych czy złotych monet. Złotnicy zczasem przekształcili 54 A. Kaźmierczak, Polityka pieniężna, Warszawa 2008, s. 11–23. 55 Z. Dobosiewicz, Wprowadzenie do finansów ibankowości, Warszawa 2005, s. 15. 56 A. Kaźmierczak, Polityka pieniężna… op.cit., s. 11.

24

się wbankierów, awystawiane przez nich noty bankowe były pierwszymi banknotami, czyli pieniędzmi papierowymi.57

Pieniądz w postaci monet i banknotów stał się z czasem mało wygodny. Okazało się, że owiele wygodniej jest zdeponować gotówkę wbanku, arozrachunki regulować za pomocą przelewów lub czeków. Wten sposób pojawił się na rynku pieniądz bezgo-tówkowy (zwany często depozytowym). Najnowszym wynalazkiem cywilizacji jest na-tomiast pieniądz elektroniczny, którym posługujemy się wmomencie realizacji płatno-ści za pomocą kart magnetycznych: wypłacając gotówkę wbankomacie (wymieniając jednostki elektroniczne na fizycznie istniejące banknoty) lub też płacąc kartą wsklepie.

1.3.2. Właściwości ifunkcje pieniądzaWspółczesny pieniądz nie jest pieniądzem złotym, ani też srebrnym. Jak słusznie

zauważa M. Podstawka, znajdujący się wobiegu pieniądz papierowy nie jest wtra-dycyjnym rozumieniu banknotem, aczkolwiek ma taki napis. Biorąc pod uwagę wcześniejsze rozważania, należy zadać pytanie: Czym jest współczesny pieniądz?58 S. Owsiak podjął próbę odpowiedzi na to pytanie istwierdził, że współczesny pieniądz jest papierowy, państwowy, zabezpieczony towarami iusługami, kredytowy oraz nie wymaga kosztów zamiany na towar czy usługę.59 Wzasadzie wszystko może nam słu-żyć jako pieniądz, jednak ze względów praktycznych, pieniądze powinny posiadać na-stępujące właściwości: stabilność, poręczność, trwałość , jednolitość, podzielność iroz-poznawalność.

Wartość pieniądza powinna być mniej więcej taka sama dzisiaj, jak ijutro, nie po-winna podlegać większym wahaniom wczasie, co uwidocznione jest we właściwości jaką jest stabilność.60 Jednak należy mieć na uwadze, że wartość pieniądza odwołuje się do prostej zasady – realna wartość pieniądza dziś, jest większa niż oczekiwana ta sama wartość wprzyszłości.61

Kolejna cecha to poręczność. Współczesne pieniądze muszą być na tyle nieduże i lekkie, żeby ludzie mogli je z łatwością nosić przy sobie. Materiał wybrany na pie-niądze musi być także odpowiednio trwały tzn. taki, który nie rdzewieje, ani łatwo się nie psuje. Ztego powodu większość krajów do produkcji pieniędzy stosuje papier wy-sokiej jakości. Pieniądze (monety i banknoty) otakich samych nominałach powinny mieć identyczną wartość. Jedną zpodstawowych zalet pieniądza jest możliwość jego podziału na mniejsze jednostki wtaki sposób, aby transakcje mogły odbywać się bez zakłóceń. Sto złotych można podzielić na dziesiątki, dziesiątki na złote, ate zkolei na grosze. Daje to wymianie za pośrednictwem pieniądza dużą przewagę nad barterem. Pieniądze powinny być łatwo rozpoznawalne itrudne do podrobienia, inaczej nie bu-dzą zaufania iszybko tracą na wartości. Jakość papieru oraz specjalne znaki graficzne sprawiają, że współczesne pieniądze są trudne do sfałszowania.

57 Ibidem, s.15. 58 M. Podstawka, Finanse, Warszawa 2010, s. 43. 59 S. Owsiak, Podstawy nauki finansów… op.cit., s. 117. 60 E. Nojszewska, Podstawy ekonomii, Warszawa 2005, s. 25. 61 Z. Bodie, R. C. Merton, Finanse … op.cit., s. 159.

25

Główną funkcją pieniądza jest funkcja miernika wartości wszystkich towarów iusług. Dzięki istnieniu pieniądza pojawia się kategoria ceny, która jest niczym innym jak wartością towaru wyrażoną w pieniądzu. Cena informuje odbiorcę towarów, ile jednostek pieniężnych trzeba zapłacić za nabycie określonego towaru lub świadczonej usługi. Wartość jednostki pieniężnej określa państwo, wprowadzając tzw. skalę cen, czyli ustalając nazwę podstawowej jednostki pieniądza isposób jej działania na mniej-sze części (np. 1 złoty dzieli się na 100 groszy). Wynika stąd wniosek, że poziom ceny zależy nie tylko od kosztów wytwarzania oraz elastyczności popytu ipodaży, ale tak-że od tego, ile pieniędzy znajduje się wobiegu. Nadmierna ilość pieniądza wobiegu zawsze prowadzi do wzrostu przeciętnego poziomu cen. Wmiarę upływu czasu ro-śnie skala cen, co powoduje, że każda jednostka pieniężna traci na wartości. Za tę samą sumę pieniędzy jego posiadacz może nabyć coraz mniejszą ilość towarów iusług.62

Dzięki zdolności pieniądza do mierzenia wartości różnych towarów iusług może on równocześnie spełnić drugą ważną funkcję środka wymiany, przy spełnieniu na-stępujących warunków:63

1. Musi być powszechnie akceptowany, tzn. sprzedawcy dóbr muszą być przekonani, że za otrzymane pieniądze bez trudności będą mogli nabyć potrzebne im produkty iusługi.

2. Musi być łatwo przenośny; nawet pieniądze reprezentujące dużą wartość muszą być wygodne wużyciu – nie mogą być ciężkie iduże objętościowo, gdyż utrudniałoby to ich przechowywanie iprzemieszczanie.

3. Musi być łatwo podzielny na mniejsze jednostki, aby dokonanie zarówno małych, jak idużych transakcji odbywało się bez zakłóceń.

4. Musi być trudny do podrobienia, gdyż pieniądze, które łatwo można sfałszować, nie budzą zaufania iszybko tracą wartość.Pieniądz obsługuje transakcje zawierane na rynku między kupującymi a sprze-

dającymi. Dzięki wynalazkowi pieniądza cała wymiana zostaje rozdzielona na odręb-ne akty sprzedaży ikupna wformie: towar-pieniądz ipieniądz-towar. Korzyści, jakie ztego wynikają, można sobie najlepiej uzmysłowić na przykładzie gospodarki bezpie-niężnej, wktórej wymiana ma charakter barterowy, tzn. bezpośredniej wymiany towar na towar. Wymiana dochodzi do skutku tylko wtedy, kiedy kontrahenci uczestniczący wwymianie nawzajem pożądają oferowane towary. Tego rodzaju wymiana bartero-wa: towar-towar, oznaczałaby duże marnotrawstwo czasu iwysiłku wcelu znalezienia takiego posiadacza towaru, który nam jest potrzebny iktóry jednocześnie potrzebuje posiadanego przez nas towaru. Pieniądz jako środek pośredniczący wwymianie zna-komicie te kłopoty rozwiązuje. Sprzedaje się każdemu, kto dysponuje odpowiednią ilo-ścią pieniądza, ikupuje się za pieniądze wszystko to, co jest nam potrzebne do życia lub dalszej produkcji.64

Początkowo rozliczenia związane z realizacją transakcji kupna i sprzedaży doko-nywano w momencie zawierania transakcji. W miarę pogłębiania i rozszerzania się 62 R. Milewski, Podstawy ekonomii… op.cit., s. 100–102. 63 T. Tomaszewsk, Ł. Heger, Pieniądz isystem pieniężny, Warszawa 2010, s. 4–5. 64 M. Podstawka(red.), Finanse… op.cit., s. 45.

26

wymiany towarowej coraz częstszą praktyką stały się transakcje kredytowe. Zamiast przekazywać pieniądze natychmiast, odbiorcy zobowiązują się do uregulowania zobo-wiązań wterminie późniejszym. Wmomencie zawierania transakcji pieniądz nie wy-stępuje realnie, pełni jedynie funkcję miernika wartości (jednostki rozrachunkowej). Pieniądz realny pojawia się dopiero później, gdy odbiorca dokonuje płatności za do-starczone wcześniej produkty lub usługi albo też reguluje inne zobowiązania ztytułu zaciągniętego kredytu, płacenia należnego podatku lub kary pieniężnej itp. Pieniądz pełni wówczas trzecią istotną funkcję. Jest nią funkcja środka płatniczego,65 która związana jest ze zdolnością pieniądza do regulowania różnych zobowiązań. Ta funk-cja przyczyniła się do rozwoju systemu kredytowo-pożyczkowego, co stało się siłą na-pędową – lokomotywą rozwoju gospodarczego. Równocześnie przyczyniła się ona do gromadzenia środków finansowych zpobieranych podatków ifinansowania różnych przedsięwzięć publicznych związanych z funkcjonowaniem państwa, utrzymaniem ludzi niezdolnych do pracy lub ludzi wwieku emerytalnym itp. Podatki są wynalaz-kiem tak starym, jak stare jest państwo lub inne formy organizacji publicznej. Kredy-ty odegrały ogromnie przyspieszającą rolę wrozwoju gospodarki kapitalistycznej. Bez kredytów przeważająca ilość projektów inwestycyjnych nie mogłaby być sfinansowana iogólny postęp technologiczny iprodukcyjny byłby znacznie wolniejszy.

Podczas prowadzenia działalności gospodarczej często występuje zjawisko niesy-metryczności przychodów iwydatków. Polega ona na tym, że przedsiębiorstwa mu-szą gromadzić rezerwy finansowe, aby zapewnić ciągłość procesów gospodarczych. Również gospodarstwa domowe nie wydają wszystkich bieżących dochodów na zakup produktów iusług. Wielu dóbr nie można przechowywać wcelu zaspokojenia przy-szłych potrzeb. Natomiast pieniądz, jako środek wszędzie przyjmowany iposzukiwa-ny, pozwala przechowywać siłę nabywczą, tj. zdolność do nabywania dóbr ookreślonej wartości. Wszelkie zaoszczędzone dochody przedsiębiorstw i ludności, z chwilą gdy zostaną odłożone wpostaci nagromadzonych pieniędzy, wychodzą zobiegu istają się środkiem tezauryzacji – mówimy wówczas, że pieniądz pełni funkcję środka prze-chowywania wartości (gromadzenia bogactw).66 Funkcja ta wiąże się zmożliwością gromadzenia zasobu pieniądza jako skarbu. Ta funkcja odgrywała ważną rolę, gdy wobiegu był pieniądz pełnowartościowy ze złota lub srebra, czyli prawdziwy skarb. Skłonność do tezauryzacji pieniądza papierowego zależy od stopnia stabilizacji jego siły nabywczej. Gdy pieniądz traci na wartości, ludzie bardzo niechętnie tezauryzują pieniądze. Oddają je do banku, jeśli stopa procentowa od depozytów terminowych skompensuje postępującą utratę wartości pieniądza w związku z dokonującym się wzrostem cen rynkowych. Wprzeciwnym przypadku tezauryzują go wzłocie lub god-nych zaufania walorach zagranicznych (dewizach).

Wreszcie pieniądz może spełniać funkcję pieniądza światowego, ale jedynie pod warunkiem, że państwo prawnie gwarantuje jego wymienialność zewnętrzną po kursie ustalonym na głównych giełdach światowych. Składają się na nią właściwie wszystkie cztery uprzednio wymienione funkcje, tyle że wodniesieniu do rynku światowego. Na 65 R. Milewski, Podstawy ekonomii… op.cit., s. 103.66 M. Podstawka(red.), Finanse… op.cit., s. 45.

27

rynku światowym pieniądz idziś występuje wswojej tradycyjnej towarowej postaci, to znaczy wpostaci pieniądza kruszcowego, chociaż od pewnego czasu podejmowane są próby zastąpienia złota pieniądzem krajowym (papierowym). Złoto wswej roli pienią-dza światowego wspierane jest często przez niektóre „mocniejsze” waluty krajowe.67

1.3.3. Współczesne formy pieniądzaGotówkowa – pieniądz gotówkowy jest prawnym środkiem płatniczym. Oznacza

to, że prawo wymaga, aby był on powszechnie akceptowany przy regulowaniu wszel-kiego typu zobowiązań finansowych. Nasi wierzyciele nie mogą więc odmówić przy-jęcia gotówki jako formy płatności za nasze zobowiązanie (chyba że umowa, wktórej wyniku ono powstało, stanowi inaczej).

Bezgotówkowa – występuje wformie zapisu na rachunku bankowym właściciela. Szybki rozwój elektroniki wpłynął na dalsze usprawnienia rozliczeń bezgotówkowych poprzez pojawienie się tzw. pieniądza elektronicznego (karty płatnicze), będącego for-mą pieniądza gotówkowego.

1.3.4. Podaż pieniądzaJednym znajważniejszych pojęć wpolityce pieniężnej jest podaż pieniądza. Podaż

pieniądza to całkowita wartość znajdujących się wobiegu zasobów pieniądza, trakto-wanego jako środek wymiany. Obejmuje ona wartość gotówki (banknotów ibilonu) znajdującej się wobiegu pozabankowym oraz wkładów bankowych płatnych na każde żądanie.68 Na wielkość podaży pieniądza wpływają dwa główne czynniki: wartość wy-emitowanych przez bank centralny znaków pieniężnych (baza monetarna) oraz udzie-lonych przez banki komercyjne kredytów wformie gotówkowej ibezgotówkowej (kre-acja pieniądza).69 Podaż pieniądza powinna być dostosowana do potrzeb gospodarki – zarówno nadmierna, jak iniedostateczna podaż pieniądza wpływa niekorzystnie na przebieg procesów gospodarczych. Kontrola podaży pieniądza jest zadaniem banku centralnego, realizującego politykę pieniężną państwa.

Kwota podaży pieniądza w roku 2009 wynosiła 720 232,50 mln zł, zaś w roku 2012 stanowiła już 921 412,50 mln zł. Wokresie czterech lat podaż pieniądza wPol-sce wzrosła o27,9%. Wlatach przedkryzysowych (2003-2007) zmiana ta była znacznie większa iwynosiła nawet 62,7%.70 Wsamym roku 2011 podaż zwiększyła się oponad 12%, natomiast wartość pieniądza gotówkowego wobiegu wzrosła wtym czasie opra-wie 10% (por. tabela 1.2).

67 R. Milewski, Podstawy ekonomii… op.cit., s. 103. 68 S. Owsiak, Podstawy nauki finansów … op.cit., s. 86. 69 M. Podstawka(red.), Finanse… op.cit., s. 45–48. 70 A. Paździor, Kryzys finansowy ijego skutki dla gospodarki iświata, Warszawa 2013, s. 44.

28

Tabela 1.2. Pieniądz wPolsce wlatach 2009–2012 (stan na koniec roku)Lp. Wyszczególnienie 2009 2010 2011 20121 Podaż pieniądza

ogółem (wmln zł)720 232,50 783 648,50 881 496,30 921 412,50

2 Dynamika podaży pieniądza ogółem (w%)

108,10 108,80 112,10 104,50

3 Podaż pieniądza jako % PKB

53,60 55,32 57,70 57,80

4 wtym pieniądz gotówkowy wobiegu poza kasami banków (wmln zł)

89 777,60 92 707,00 101 848,60 102 470,50

5 Dynamika pieniądza gotówkowego wobiegu (w%)

98,90 103,26 109,86 100,60

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP

Podaż pieniądza określana jest często jako zasób pieniądza znajdującego się wobie-gu. Do jej opisu używa się pojęcia tzw. agregatu pieniądza. Narodowy Bank Polski sto-suje cztery jego miary, aby zmierzyć pieniądz, czyli zbadać jego podaż:71 • M0 – to najwęższa koncepcja miary pieniądza, obejmująca wartość krążącego w go-

spodarce pieniądza gotówkowego, wyemitowanego przez bank centralny, oraz war-tość rachunków bieżących banków komercyjnych w banku centralnym, za pomocą których dokonują one codziennych rozliczeń między sobą oraz z NBP, a także ra-chunków rezerwy obowiązkowej. Jest to pieniądz o najwyższym stopniu płynności:

• M1 - obejmuje oprócz pozycji zM0 całą wartość depozytów na żądanie wzłotych iwalutach obcych wbankach komercyjnych osób prywatnych, podmiotów gospo-darczych iniebankowych instytucji finansowych.

• M2 – M1 plus wszystkie depozyty wbankach komercyjnych oterminie zwrotu do 2 lat włącznie. Od marca 2002 przestano stosować M2.

• M3 – najszersze pojęcie pieniądza, zawierające oprócz pozycji zM2 bankowe pa-piery dłużne oterminie zwrotu nieprzekraczającym 2 lata oraz zobowiązania ban-ków z tytułu operacji z przyrzeczeniem odkupu, przeprowadzonych przez banki zpodmiotami niebankowymi. Jeśli chodzi ostrukturę podmiotową wkładów, to są to depozyty złotowe iwalutowe gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, niemo-netarnych instytucji finansowych, instytucji niekomercyjnych działających na rzecz gospodarstw domowych i instytucji samorządowych oraz depozyty funduszów ubezpieczeń społecznych.Termin „podaży pieniądza” podlega ciągłym zmianom. Spowodowane to jest po-

jawianiem się coraz nowszych, doskonalszych instrumentów rozliczeniowych, mo-gących pełnić rolę pieniądza oraz nowych rodzajów walorów lokacyjnych owysokiej płynności.

71 K. Kaźmierczak, Pieniądz ibank wkapitalizmie… op.cit, s. 61–63.

29

1.4. Tradycyjne instrumenty rynku finansowego

1.4.1. Instrumenty rynku pieniężnegoRynek pieniężny jest rynkiem krótkoterminowych papierów wartościowych, awięc

najbardziej płynnych aktywów finansowych. Ich funkcjonowanie wiąże się zutrzymy-waniem przez podmioty bieżącej płynności rozumianej jako zdolność do pokrywania swoich zobowiązań.

Należą do niego następujące instrumenty:• bony skarbowe, pieniężne, komercyjne,• lokaty międzybankowe,• certyfikaty depozytowe,• weksle.

Bony skarbowe to krótkoterminowe papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa, wimieniu którego występuje Ministerstwo Finansów. Wten sposób rząd finansuje bieżące potrzeby budżetowe. Papiery te uważane są za bezpieczne, bo gwarantem wykupu jest państwo. Zuwagi na małe ryzyko niewypłacalności emi-tenta są one nisko oprocentowane, atym samym stanowią niski koszt pozyskania kapitału. Jako inwestycja są popularne wśród instytucji finansowych. Obrót nimi organizowany jest na rynku pierwotnym i wtórnym. Można je zakupić na rynku pierwotnym w drodze przetargu. Organizatorem emisji oraz instytucją pilnującą idokonującą rozliczenia transakcji jest Narodowy Bank Polski. Dzięki rozwinięte-mu rynkowi wtórnemu, charakteryzuje je wysoka płynność, co oznacza, że łatwo je nabyć lub sprzedać. Są to papiery na okaziciela, emitowane najczęściej w for-mie zdematerializowanej, czyli stanowią zapis na rachunku papierów wartościo-wych. Nominał jednego bonu skarbowego wynosi 10 tys. zł. Emitowane są na róż-ne terminy, ale maksymalnie do 52 tygodni. Wszelkie informacje na temat emisji można uzyskać sięgając do publikowanego tzw. listu emisyjnego. Nabycie bonów skarbowych odbywa się przez pośredników – instytucje, które mają uprawnienia do składania ofert nabycia skarbowych papierów wartościowych. Sprzedawane są zdyskontem, czyli poniżej wartości nominalnej. Cenę natomiast, ustalają nabywcy bonów proponując ją wofertach składanych na przetargu, za każde 10 tys. zł nomi-nału. Zarobkiem inwestora jest tzw. dyskonto, czyli różnica między wartością no-minalną aceną emisyjną.

Bony pieniężne są instrumentami podobnymi do bonów skarbowych. Różnią się one rodzajem emitenta i celem stosowania ich w gospodarce. W przypadku bonów pieniężnych emitentem jest Narodowy Bank Polski. Instrument ten służy polskiemu bankowi centralnemu do regulowania obiegu pieniądza wgospodarce. Bony pieniężne nabywają głównie banki iinne instytucje finansowe, mające nadwyżki środków pienięż-nych, dzięki czemu bank centralny ma możliwość wpływania na płynność sektora ban-kowego.

Bony komercyjne są to krótkoterminowe papiery wartościowe emitowane przez przedsiębiorstwa. Celem ich stosowania jest pozyskanie krótkotermino-wego kapitału na bieżącą działalność. Emitent tego instrumentu finansowego

30

sprzedając go, zobowiązuje się do jego wykupu (zwrotu wartości nominalnej) w oznaczonym terminie. Cechuje je niewielki koszt pozyskania, w porówna-niu do kredytu bankowego, oraz mniejsza pracochłonność odnośnie pozyskania środków. Wynika to stąd, że emisja nie jest związana z koniecznością przepro-wadzania analiz i oceny zdolności do spłaty zobowiązania, tak jak ma to miej-sce w banku. Są to instrumenty niezabezpieczone, stąd sprzedawane mogą być jedynie przez przedsiębiorstwa o dobrej opinii i kondycji finansowej. Dochód uzyskiwany przez inwestora jest wyższy niż zlokat bankowych. Są instrumentem zbywalnym jeszcze przed terminem zapadalności. Zwykle sprzedawane są zdys-kontem, czyli poniżej wartości nominalnej. Emisja tych papierów organizowana jest przez agenta – najczęściej bank.72

Kolejnym instrumentem rynku pieniężnego są lokaty międzybankowe. Po-legają na przyjęciu lub udzieleniu depozytu jednemu bankowi przez drugi bank w danej wysokości, na określony czas i o określonym oprocentowaniu. Dzięki nim banki zarządzają bieżącą płynnością poprzez wzajemne pożyczanie nadwy-żek środków pieniężnych. Instrument ten służy bankom również do zwiększania akcji kredytowej. Lokaty międzybankowe zawierane są na różne terminy. Wyróż-nia się lokaty:• jednodniowe (overnight – O/N, tomnext – T/N, spot/next – S/N),• jednotygodniowe (1W),• dwutygodniowe (2W),• miesięczne (1M),• rzymiesięczne (3M),• sześciomiesięczne (6M),• dziewięciomiesięczne (9M),• roczne (1Y).

Lokaty overnight rozpoczynają się w dniu zawarcia transakcji, a zapada-ją następnego dnia roboczego. Lokaty tomnext rozpoczynają się następnego dnia roboczego po dniu zawarcia transakcji, azapadają wkolejnym dniu robo-czym. Lokaty spot/next zaczynają się wdrugim dniu roboczym po dniu zawar-cia transakcji, azapadają wkolejnym dniu roboczym.Ceny, po jakich zawierane są transakcje na rynku międzybankowym, mają postać stopy procentowej, czyli tzw. stawki referencyjnej. Jest to średnie oprocentowanie przyjętego depozytu od innego banku lub pożyczonych środków pieniężnych innemu bankowi. Wprzy-padku depozytów złotowych stosuje się stawki referencyjne tj. WIBOR, WIBID, POLONIA.73

Stawka WIBOR (Warsaw Interbank Offered Rate) odzwierciedla średnie opro-centowanie, po jakim banki udzielą pożyczek złotowych innym bankom. Staw-ka WIBID (Warsaw Interbank Bid Rate) to stopa procentowa odzwierciedlająca

72 W. Dębski, Rynek finansowy ijego mechanizmy. Podstawy teorii ipraktyki, Warszawa 2007, s. 30–40.73 Por. M. Iwanicz-Drozdowska, W. L. Jaworski, A. Szelągowska, Z. Zawadzka, Bankowość. Instytucje, opera-cje, zarządzanie, Warszawa 2013, s. 128–129; J. Grzywacz, Podstawy bankowości. System bankowy, kredyty irozliczenia, ryzyko iocena banku, marketing, Warszawa 2006, s. 23–25.

31

średnie oprocentowanie, jakie banki zapłacą za środki przyjęte wdepozyt wzło-tych od innych banków.74 POLONIA, z kolei, stanowi średnią ważoną stawkę operacji przeprowadzonych na rynku pieniężnym o terminie O/N.75 Wysokość stawek referencyjnych zaprezentowano wtabelach 1.3. i1.5.

Tabela 1.3. Poziom wybranych stawek referencyjnych dla tranakcji złotowych wlatach 2009–2013

31.12.2009 r. 31.12.2010 r. 30.12.2011 r. 28.12.2012 r. 30.12.2013r.

Wys

zcze

góln

ieni

e (w

%)

WIBORO/N 3,92 3,63 4,24 4,30 2,461M 3,76 3,66 4,77 4,22 2,613M 4,27 3,95 4,99 4,13 2,716M 4,39 4,16 5,00 4,09 2,72WIBIDO/N 3,62 3,33 3,94 4,00 2,161M 3,56 3,46 4,57 4,02 2,413M 4,07 3,75 4,79 3,93 2,516M 4,19 3,96 4,80 3,89 2,52POLONIA

- 3,56 3,23 3,65 4,17 2,4

Źródło: opracowanie własne, por. http://www.money.pl/pieniadze/depozyty/zlotowe/, http://www.nbp.pl/ home.aspx?c=/ascx/polonia.ascx (stan z: 4.03.2014 r.).

Na podstawie poziomów stawek referencyjnych zamieszczonych w tabeli 1.3. zostatnich 5 lat, można zauważyć znaczne obniżenie się poziomu oprocentowania za-równo depozytów, jak ikredytów złotowych na rynku międzybankowym w2013 r., wporównaniu zpoprzednimi latami. Spowodowane było to decyzjami Rady Polity-ki Pieniężnej wzakresie obniżki stóp procentowych NBP. W2013 r. stopy procentowe NBP obniżane były sześciokrotnie – łącznie o1,5 p.p.76

Tabela 1.4. Średnioroczna dynamika cen konsumpcyjnych wPolsce wlatach 2009–2013 (rok do roku w%).

Rok 2009 2010 2011 2012 2013Poziom inflacji 3,5 2,6 4,3 3,7 0,9

Źródło: por. http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1634_PLK_HTML.htm (stan z: 16.03.2014 r.)

74 Por. http://www.bankier.pl/fo/kredyty/components/elw/index.html?zakladka=wibid (stan z: 4.03.2014 r.).75 Por. http://www.nbp.pl/home.aspx?c=/ascx/polonia.ascx (stan z: 4.03.2014 r.). 76 Podstawowe stopy procentowe NBP wlatach 1998–2013, por. http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/dzienne/stopy_archiwum.htm (stan z: 16.03.2014 r.).

32

Porównując dane zamieszczone wtabelach 1.3.–1.5. można stwierdzić, iż poziom inflacji ma istotne znaczenie dla poziomu opłacalności transakcji na rynku między-bankowym. Szczególnie jest to ważne w przypadku oprocentowania depozytów na rynku międzybankowym, co odzwierciedla stawka WIBID, gdyż po uwzględnieniu poziomu inflacji okazuje się, jakie można uzyskać ze zdeponowanych środków, są nie-wielkie.

Wysokość stawek referencyjnych z pierwszych trzech miesięcy 2014 r. ukazu-je, że większość z nich nie uległa zmianie w porównaniu z końcem 2013 r. lub wzrosła nieznacznie (zob. tabela 1.5.).

Tabela 1.5. Poziom wybranych stawek referencyjnych dla transakcji złotowych na koniec ostatnich trzech miesięcy (w%)

30.12.2013 r. 31.01.2014 r. 28.02.2014 r.

Wys

zcze

góln

ieni

e (w

%)

WIBORO/N 2,46 2,58 2,581M 2,61 2,61 2,613M 2,71 2,71 2,716M 2,72 2,73 2,74WIBIDO/N, T/N, S/N 2,16 2,28 2,291M 2,41 2,41 2,413M 2,51 2,51 2,516M 2,52 2,53 2,54POLONIA- 2,4 2,34 2,45

Źródło: opracowanie własne, por. http://www.money.pl/pieniadze/depozyty/zlotowe/, http://www.nbp.pl/ home.aspx?c=/ascx/polonia.ascx (stan z: 4.03.2014 r.).

Przy transakcjach walutowych wykorzystuje się inne stopy procentowe, niż dla transakcji złotowych. Są to: LIBOR i EURIBOR. LIBOR to oprocentowanie kredytów udzielanych na rynku międzynarodowym wLondynie. EURIBOR od-zwierciedla średnie oprocentowanie kredytów oferowanych wstrefie euro.77

Certyfikaty depozytowe są dłużnymi papierami wartościowymi emitowanymi przez banki wcelu pozyskania środków pieniężnych do finansowania swojej dzia-łalności. Potwierdzają one fakt zdeponowania wbanku danej kwoty środków pie-niężnych na określony termin iprocent. Zwykle emitowane są na okres od mie-siąca do roku. Nominał jednego certyfikatu depozytowego opiewa zazwyczaj na wysoką kwotę np. 100 tys. zł. Kapitał zdeponowany przez inwestora nie może być wycofany zbanku przed umownym terminem. Mimo to, nabyty certyfikat moż-na sprzedać na rynku wtórnym, bo są to papiery na okaziciela. Stąd certyfikaty 77 Por. http://www.bankier.pl/fo/kredyty/components/elw/index.html?zakladka=euribor (stan z: 4.03.2014 r.).

33

depozytowe są pewnym źródłem finansowania działalności banków.78 Aktualnie Santander Consumer Bank prowadzi emisję certyfikatów depozytowych. Pro-gram emisji opiewa na kwotę 2 mld zł. Papiery te występują wformie materialnej, awartość nominalna jednego certyfikatu opiewa na kwotę 100 tys. zł.79

Weksle są krótkoterminowymi papierami wartościowymi emitowanymi przez przedsiębiorstwa na podstawie ustawy prawo wekslowe. Stanowi on bezwarun-kowe przyrzeczenie zapłaty sumy wekslowej przez wystawcę weksla na rzecz re-mitenta, czyli osoby, na rzecz której ma być wypłacone zobowiązanie. Istnieje możliwość przenoszenia wszystkich praw z weksla (zobowiązania) na rzecz in-nej osoby, co nazywane jest indosem. Stąd wprzypadku weksli ma miejsce obrót wtórny.80 Osoby składające podpis na dokumencie weksla muszą liczyć się zmoż-liwością zapłaty sumy wekslowej, gdyż za zobowiązanie wekslowe podmioty od-powiadają solidarnie. Oznacza to, że wsytuacji, gdy dłużnik odmówi zapłaty we-ksla, jego posiadacz może żądać zapłaty od każdego podmiotu podpisanego na wekslu. Weksel pełni wiele funkcji, amianowicie:• płatniczą, gdyż może zostać wystawiony zamiast fizycznej zapłaty, która nastą-

pi wprzyszłości, wmomencie zapłaty sumy wekslowej;• zabezpieczającą (gwarancyjną), ponieważ stanowi zabezpieczenie uregulowa-

nia zobowiązania przez dłużnika;• kredytową, bo może być formą zapłaty za wyroby z odroczonym terminem

płatności (kredyt kupiecki);• obiegową, gdyż prawa zweksla mogą być przenoszone przez indos;• refinansową, wsytuacji, gdy składa się weksel do dyskonta (sprzedaży) wban-

ku przed terminem jego płatności, w celu uzyskania wcześniej środków pie-niężnych.81

1.4.2. Instrumenty rynku walutowegoPrzedmiotem transakcji na rynku walutowym są waluty. Pojęcie waluty określane

jest jako zagraniczne znaki pieniężne, którymi można płacić wdanym kraju. Defini-cja waluty jest odróżniana od terminu dewizy, które charakteryzuje się jako papiery wartościowe wyrażone wwalutach obcych będące środkami płatniczymi np. weksle. Każdy kto wymienia walutę jednego kraju na inną uczestniczy wrynku walutowym. Inwestowanie na tym rynku wiąże się zdużym ryzykiem zwanym ryzykiem waluto-wym. Wynika ono ze zmienności kursów walut. Kurs walutowy definiowany jest jako relacja ilościowa, wjakiej jedna waluta wymieniana jest na inną. Poziom kursu waluty określonego kraju zależy od wielu czynników m.in. od popytu ipodaży na daną wa-lutę, sytuacji gospodarczej kraju, poziomu inflacji w gospodarce, poziomu deficytu budżetowego. Warto jednak zwrócić uwagę także na następujące czynniki: skłonność inwestorów do zakupu waluty danego kraju, poziom zaufania do lokalnych aktywów oraz poziom skłonności do inwestowania wprzyszłości wwalutę krajową. Stąd wy-78 Z. Dobosiewicz, Bankowość, Warszawa 2011, s. 154–155. 79 Por. https://www.santanderconsumer.pl/certyfikaty-depozytowe (stan z: 4.03.2014 r.). 80 S. Miedziak, Bankowość ipodstawy rynku finansowego. Wykłady ićwiczenia, Warszawa 2003, s. 164–165.81 D. Dziawgo, Rynek finansowy. Istota, instrumenty, funkcjonowanie, Warszawa 2007, s. 77–78.

34

nika istotna rola zaufania inwestorów wustalaniu kursu walutowego. Poziom kursu walutowego jest kluczowy dla każdej gospodarki, zuwagi na opłacalność transakcji na rynkach międzynarodowych, czyli eksportu iimportu. Dlatego bank centralny co jakiś czas dokonuje interwencji walutowych, aby osiągnięto zadowalający poziom kursu wa-lutowego.82

Transakcje walutowe zawierane są nieustannie. Wynika to z faktu, że gdy jedna giełda na świecie kończy pracę, to następna zaczyna. Miejscami na świecie, gdzie rynek walutowy charakteryzuje się największym stopniem rozwoju jest Londyn, Nowy Jork iSingapur. Jako pierwsze zawierane są transakcje wAzji, następnie wLondynie, apóź-niej wNowym Jorku. Operacje dokonywane walutami najczęściej dotyczą: transakcji zabezpieczających lub spekulacyjnych dla celów inwestycyjnych, konieczności doko-nania rozliczeń transakcji handlowych i związanych z inwestycjami zagranicznymi oraz rozliczeń finansowych korporacji międzynarodowych.

Na rynku walutowym można dokonywać transakcji natychmiastowych (spot) lub transakcji terminowych. Transakcje natychmiastowe rozliczają się wciągu dwóch dni roboczych od momentu zawarcia transakcji (na datę waluty spot). Transakcje termi-nowe rozliczane są wprzyszłości od momentu zawarcia transakcji na podstawie kursu terminowego. Dla transakcji natychmiastowych ustalany jest kurs spot, którego kwo-towania podają dealerzy walutowi. Informują oni ocenie jednostki waluty stałej (tzw. bazowej) wodniesieniu do zmiennej ilości innej waluty (tzw. kwotowanej). Zarówno kursy walut, jak iterminy na jakie zawierane są transakcje stanowią przedmiot nego-cjacji.83

Uczestnikami rynku walutowego są instytucje finansowe, firmy brokerskie, dealer-skie, korporacje międzynarodowe.84 Największymi uczestnikami rynku walutowego, spośród wymienionych, są instytucje finansowe, wtym banki, które zawierają transak-cje wimieniu swoich klientów.85

1.4.3. Instrumenty rynku kapitałowegoNa rynku kapitałowym zawierane są transakcje instrumentami finansowymi oter-

minie wykupu powyżej roku. Podstawowymi instrumentami rynku kapitałowego są akcje, obligacje icertyfikaty inwestycyjne.

Akcja jest papierem wartościowym uprawniającym jej posiadacza, zwanego ak-cjonariuszem, do udziału wkapitale akcyjnym spółki.86 Może występować wformie dokumentu lub w postaci zdematerializowanej, czyli zapisu na rachunku papierów wartościowych. Wynikają z nich określone prawa i obowiązki. Akcjonariusze mają prawo do uczestnictwa współce akcyjnej, do udziału igłosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, do udziału wzysku spółki, czyli do dywidendy, do udziału wmajątku 82 Por. T. Bilski, Zarządzanie ryzykiem walutowym wprzedsiębiorstwie. Konsekwencje globalnego kryzysu finansowego dla pozagiełdowego rynku walutowych instrumentów pochodnych wPolsce, [w:] Finanse przed-siębiorstwa, J. Grzywacz (red.), Warszawa 2013, s. 51; D. Dziawgo, Rynek…op. cit., s. 41–43. 83 J. J. Wajszczuk, Międzynarodowe środowisko finansowe, Warszawa 2005, s. 194–195. 84 P. Niczyporuk, A. Talecka, Bankowość. Podstawowe zagadnienia, Białystok 2011, s. 48 85 D. Korenik, S. Korenik, Podstawy finansów, Warszawa 2004, s. 116. 86 W. Janik , A. Paździor, Zarządzanie finansowe wprzedsiębiorstwie, Lublin 2011, s. 194.

35

wprzypadku likwidacji spółki. Mają także prawo poboru akcji nowej emisji.87 Akcjo-nariusz ma także obowiązki wobec spółki. Jednym znich jest wniesienie wkładu na akcje wformie pieniężnej lub rzeczowej.

Akcje klasyfikowane są według różnych kryteriów. Według kryterium formy ak-cji dzielą się one na imienne ina okaziciela. Akcje imienne zawierają oznaczenie ak-cjonariusza zimienia inazwiska wdokumencie, który wpisany jest do księgi akcyjnej prowadzonej przez zarząd. Dokumenty akcji mogą być wydawane przed pełną wpłatą kapitału akcyjnego.

Akcje na okaziciela nie mają wskazanego zimienia inazwiska posiadacza akcji, dla-tego mogą być łatwo zbywane. Natomiast nie mogą być wydawane przed pełną wpłatą kapitału.88 Są przedmiotem obrotu giełdowego.

Ze względu na zakres uprawnień akcjonariusza akcje dzielą się na zwykłe iuprzy-wilejowane. Akcje uprzywilejowane powinny być imienne. Dają szczególne uprawnie-nia ich posiadaczom, które powinny być zawarte wstatucie spółki. Formy uprzywile-jowania to: uprzywilejowanie co do prawa głosu, prawa do dywidendy lub podziału majątku wprzypadku likwidacji spółki.89

Akcji uprzywilejowanej wzakresie prawa głosu, przypisane są dwa głosy na wal-nym zgromadzeniu akcjonariuszy Wten sposób mają oni większy wpływ na podejmo-wanie decyzji istotnych dla spółki. Uprzywilejowanie to wygasa, gdy następuje zamia-na takiej akcji na akcję na okaziciela lub wprzypadku jej sprzedaży wbrew określonym warunkom. Ta forma uprzywilejowania nie dotyczy spółek publicznych.90

Uprzywilejowanie co do dywidendy polega na przyznawaniu posiadaczom akcji uprzywilejowanych wtym zakresie dywidendy, która przewyższa maksymalnie opo-łowę dywidendę przeznaczoną do wypłaty akcjonariuszom uprawnionym zakcji zwy-kłych. Wobec akcjonariuszy akcji uprzywilejowanych wzakresie dywidendy może być wyłączone prawo głosu, czyli będą to tzw. akcje nieme.91 Posiadacze akcji uprzywile-jowanych co do podziału majątku wprzypadku likwidacji spółki mają prawo pierw-szeństwa przed akcjonariuszami akcji zwykłych do udziału wmajątku pozostałym po likwidacji spółki.

Spółka może przyznać danemu akcjonariuszowi osobiste uprawnienia takie jak np. prawo powoływania lub odwoływania członków zarządu, rady nadzorczej lub pra-wo do otrzymywania określonych świadczeń od spółki. Przyznanie takich uprawnień może być uzależnione od dokonania danych świadczeń, upływu terminu lub ziszcze-nia się warunku.92

87 W. Dębski, Teoretyczne ipraktyczne aspekty zarządzania finansami przedsiębiorstwa, Warszawa 2005, s. 326–328. 88 Por. J. Gajdka, E. Walińska, Zarządzanie finansowe – teoria ipraktyka, Warszawa 2000, s. 301; Ustawa zdnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, Dz.U. 2000 nr 94 poz. 1037 zpóźn. zm., tekst ujednolicony, art. 329, 334–335. 89 K.s.h., art. 351–354. 90 K.s.h., art. 352. 91 K.s.h., art. 353. 92 K.s.h., art. 354.

36

Emisja akcji przez spółki akcyjne jest sposobem na pozyskanie kapitału. Może ona odbywać się na rynku prywatnym lub publicznym. Pozyskanie kapitału wpostaci emisji akcji na rynku prywatnym przeprowadza się wdrodze skierowa-nia oferty przez spółkę do określonego inwestora (subskrypcja prywatna), akcjo-nariuszy, którym przysługuje prawo poboru (subskrypcja zamknięta) lub akcjo-nariuszy, którym nie służy prawo poboru (subskrypcja otwarta).93

Sprzedaż akcji wdrodze oferty publicznej istotnie różni się od oferty prywat-nej, gdyż dokonywana jest ona rynku regulowanym (giełdowym lub pozagiełdo-wym). Oferta publiczna polega na skierowaniu jej do co najmniej 100 osób lub nieoznaczonego adresata i udostępnieniu informacji o emitowanych papierach wartościowych, warunkach ich zakupu wdowolny sposób iwdowolnej formie.94

Zakcją związane są określone charakterystyki: wartość nominalna, emisyjna oraz rynkowa. Wartość nominalna akcji określana w statucie spółki, a iloczyn wartości nominalnej iliczby akcji składa się na kapitał akcyjny spółki. Cena emi-syjna jest ceną sprzedaży akcji na rynku pierwotnym, a cena rynkowa ustalana jest na rynku wtórnym, na podstawie poziomu popytu ipodaży na akcje danej spółki.95

Zemisją akcji wiąże się kilka pozytywnych, ale też negatywnych zjawisk. Ko-rzyścią związaną z emisją akcji jest możliwość pozyskania kapitału przez pod-miot gospodarczy iswobodne nim dysponowanie (np. przeznaczenie środków na cele rozwojowe). Ponadto następuje zmiana struktury finansowania spółki, przez zmniejszenie udziału obcych, azwiększenie udziału środków własnych, co powo-duje wzrost bezpieczeństwa finansowego spółki. Publiczna emisja powoduje usta-lenie rynkowej wartości spółki.96

Wadą pozyskania kapitału za pomocą tego rodzaju instrumentu jest długo-trwałość procesu oraz oraz wysoki koszt emisji, oczekiwania inwestorów co do przyszłych dywidend, a także możliwość wystąpienia zjawiska nazywanego roz-wodnieniem kapitału. Jest ono związane zkoniecznością podzielenia się swoimi dotychczasowymi prawami z nowymi akcjonariuszami.97

Kolejnym instrumentem rynku kapitałowego jest obligacja. Według defini-cji ustawowej jest to „papier wartościowy emitowany wserii, wktórym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) izobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia”.98

Emisja obligacji ma na celu pozyskanie kapitału długoterminowego przez podmioty gospodarcze. Nabywca obligacji pożycza w ten sposób emitentowi środki pieniężne na oznaczony czas. 93 K.s.h., art. 431, par. 2. 94 Ustawa zdnia 29 lipca 2005 r. oofercie publicznej iwarunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz ospółkach publicznych, Dz. U. 2005 Nr 184 poz. 1539, art. 3. 95 W. Dębski, Rynek…op. cit., s. 204. 96 M. Por. Bojańczyk, Menedżerowie iwłaściciele na rynku kapitałowym. Kryzys zarządzania spółkami, Warszawa 2010, s. 134; A. Rutkowski, Zarządzanie finansami, Warszawa 2003, s. 269–270. 97 W. Bień, Rynek finansowy, Stowarzyszenie Księgowych wPolsce, Warszawa 2003, s. 139. 98 Ustawa zdnia 29 czerwca 1995 r. oobligacjach, Dz. U. 1995 , nr 83, poz. 420, zpoźn. zm., art. 4.

37

Podstawowymi charakterystykami obligacji są:99

• wartość nominalna – kwota uzyskiwana wterminie wykupu, inaczej kwota określa-jąca wartość udzielonej przez inwestora pożyczki;

• termin wykupu, czyli dzień zwrotu wartości nominalnej inwestorowi przez emitenta.Istnieje wiele rodzajów obligacji. Wyróżnia się m.in. obligacje imienne lub na oka-

ziciela. Obligacje na okaziciela mogą wielokrotnie zmieniać właściciela aż do terminu wykupu.

Inny podział obligacji uwzględnia rodzaj emitenta. Są to obligacje skarbowe, ko-munalne (gminne) i korporacyjne. Obligacje skarbowe emitowane są przez skarb państwa. Opis funkcjonowania obligacji skarbowych znajduje się wrozdziale 3 niniej-szej pracy. Obligacje komunalne emitowane są przez władze lokalne lub ich agencje, atakże jednostki działające wsektorze publicznym. Obligacje korporacyjne emitowa-ne przez przedsiębiorstwa. Ich skuteczna emisja możliwa jest przez podmioty znane, ougruntowanej pozycji rynkowej idobrej sytuacji finansowej.100

Obligacje mogą być zabezpieczone lub niezabezpieczone. Obligacje zabezpieczane są majątkiem trwałym przedsiębiorstwa wpostaci hipoteki lub zastawu.101 Zabezpie-czenie obligacji stwarza u inwestorów większe zaufanie do emitenta. Wrazie kłopotów finansowych będzie on wstanie uregulować zobowiązanie. Zaufanie do emitenta może zostać zwiększone także dzięki gwarantowaniu emisji przez banki.102

Większość obligacji obecnie funkcjonujących na rynku to obligacje niezabezpie-czone. Emitowane są przez przedsiębiorstwa znane na rynku i stabilne finansowo. Zuwagi na brak zabezpieczenia iwyższe ryzyko, obligacje te mają zazwyczaj wyższą stopę zwrotu, niż obligacje zabezpieczone.

Biorąc pod uwagę sposób oprocentowania, wyróżnia się obligacje o stałym, zmien-nym oprocentowaniu iobligacje zerokuponowe. Obligacje ostałym oprocentowaniu zapewniają inwestorowi stałą wartość odsetek. Obligacje ozmiennym oprocentowa-niu (tzw. indeksowane) gwarantują wypłatę odsetek, ale ich poziom zależy od wysoko-ści danego indeksu, np. stopy inflacji, poziomu danej rynkowej stopy procentowej. Ob-ligacje zerokuponowe są sprzedawane zdyskontem, czyli poniżej wartości nominalnej. Nie przynoszą one inwestorowi systematycznego dochodu odsetkowego. Wterminie wykupu są wykupywane według wartości nominalnej.103

Wyróżnić można także obligacje zprawem pierwszeństwa. Uprawniają one obliga-tariuszy do objęcia akcji spółki przyszłej emisji zpierwszeństwem przed jej akcjonariu-szami.104

99 K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje, instrumenty finansowe, aktywa niefinansowe, ryzyko finansowe, in-żynieria finansowa, Warszawa 2004, s. 19. 100 W. Dębski, Rynek… op. cit., s. 235. 101 U.o.o., art. 10, ust. 2. 102 S. Nikołajczuk, Rola rynku finansowego wfinansowaniu przedsiębiorstwa, [w:] Finanse przedsię-biorstwa, J. Szczepański, L. Szyszko (red.)Warszawa 2007, s. 154–155. 103 K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje…op. cit., s. 19–20. 104 U.o.o., art. 22, ust. 1.

38

Istnieją także obligacje zamienne łączące wsobie cechy obligacji iakcji zwy-kłych. Mogą one zostać zamienione na akcje wdanym terminie lub do określonej daty, jednak termin zamiany, zgodnie z przepisami ustawowymi, nie może być dłuższy niż termin wykupu obligacji.105

Obligacje mogą być przedmiotem obrotu giełdowego. W2009 r. Giełda Pa-pierów Wartościowych w Warszawie uruchomiła rynek Catalyst. Miało to na celu zorganizowanie przejrzystego rynku dla instrumentów emitowanych przez przedsiębiorstwa isamorządy. Poziom obrotów na rynku obligacji, wporównaniu zrynkiem akcji na GPW wWarszawie zaprezentowano wtabeli 1.4.

Tabela 1.6. Obroty akcjami iobligacjami na GPW wWarszawie wlatach 2009-2013 (wmln zł).

Wyszczególnienie 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r.Obroty na rynku akcji 175 943 234 288 268 139 202 880 256 147Obroty na rynku obligacji 1 476 1 428 836 1 043 1 653

Źródło: por. http://www.gpw.pl/analizy_i_statystyki (stan z: 16.03.2014 r.).

Zdanych zamieszczonych wtabeli wynika, że wolumen obrotu obligacjami na GPW wWarszawie jest niewielki, wporównaniu zwolumenem obrotu akcjami. W2013 r. obroty akcjami przewyższyły prawie 155 razy obroty obligacjami.

Obligacje uważane są za stosunkowo tanie źródło finansowania, bo koszty emisji są niższe niż emisji akcji. Ponadto, wypłacane odsetki stanowią koszt uzyskania przy-chodu, co zmniejsza podstawę opodatkowania dochodów emitenta. Dodatkowo, jest to instrument, który uniezależnia podmioty od źródeł bankowych.

Niekorzystnym zjawiskiem związanym zfinansowaniem za pomocą obligacji jest możliwość żądania przez inwestorów wyższej stopy zwrotu wsytuacji wyso-kiego zadłużenia podmiotu, co powoduje wzrost ryzyka działalności.106 Poza tym emitent jest zobowiązany do udostępniania obligatariuszom, aż do terminu wy-kupu, rocznych sprawozdań finansowych.107

Certyfikaty inwestycyjne to kolejny rodzaj instrumentów rynku kapitałowego. Przepisy dotyczące ich funkcjonowania określone zostały przede wszystkim wustawie zdnia 27 maja 2004 r. ofunduszach inwestycyjnych. Emitowane są przez zamknięte fundusze inwestycyjne. Mogą być one przedmiotem oferty publicznej. Jeśli są wpro-wadzane do obrotu publicznego, występują jako papiery na okaziciela. Wprzeciwnym razie, mogą być papierami imiennymi lub na okaziciela. Wprzypadku certyfikatów na okaziciela, wynikają znich jednakowe prawa majątkowe. Są również instrumentami niepodzielnymi.108 Dają ich posiadaczom prawo głosu na zgromadzeniu inwestorów. Jeden certyfikat inwestycyjny odpowiada jednemu głosowi, chyba, że są to certyfikaty imienne, które mogą być uprzywilejowane co do głosu. Certyfikaty wprowadzone do

105 U.o.o., art. 20, ust. 5. 106 A. Rutkowski, Zarządzanie… op. cit., s. 272–275. 107 U.o.o., art. 10, ust. 4. 108 Ustawa zdnia 27 maja 2004 r. ofunduszach inwestycyjnych, Dz. U. 2004 Nr 146 poz. 1546 zpóźn. zm., art. 117 ust. 1–2, art. 121 ust. 1–3

39

obrotu publicznego podlegają przepisom ustawy ozdnia 29 lipca 2005 r. oofercie pu-blicznej iwarunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz ospółkach publicznych.109

1.5. Instrumenty pochodne Oprócz instrumentów tradycyjnych proponowanych na rynku finansowym,

funkcjonują również instrumenty pochodne. Stanowią one połączenie instru-mentu tradycyjnego znowoczesnym.110

Instrumenty pochodne definiowane są jako instrumenty finansowe, których wartość uzależniona jest od zmian wartości instrumentu podstawowego zwanego bazowym np. akcji, obligacji, kursu walutowego.111 Niezależnie od rodzaju instru-mentu pochodnego wspólną ich cechą jest różnica między momentem zawarcia umowy kupna lub sprzedaży instrumentu pochodnego, adostawą irozliczeniem transakcji.112 Cechą wspólną instrumentów pochodnych jest również występowa-nie efektu dźwigni finansowej. Sprawia on, że mimo zainwestowania stosunkowo niewielkiego kapitału, przy niskich zmianach cen instrumentu bazowego, moż-liwe jest osiągnięcie znacznego zysku, ale również ponoszenia znacznych strat, wielokrotnie wyższych, niż na rynku instrumentów bazowych.

Podstawowym celem stosowania instrumentów pochodnych jest możliwość efektywnego przenoszenia ryzyka przez podmioty oniskiej skłonności do ryzy-ka na podmioty chcące je przejąć, aby uzyskać dochód. Zabezpieczanie się przed ryzykiem niekorzystnych zmian cen nosi nazwę hedgingu.113 Polega to na tym, że przy niepożądanych zmianach wartości instrumentu bazowego, zmiany warto-ści instrumentu pochodnego są korzystne, czyli stratę związaną zinstrumentem bazowym, rekompensuje się dochodem zinstrumentu pochodnego.114 Podmioty mogą zabezpieczać się przed ryzykiem związanym z niepewnymi cenami m.in. akcji, stóp procentowych, kursów walut.115 Podstawowymi rodzajami instrumen-tów pochodnych są: kontrakty terminowe, kontrakty swapowe, opcje.

Kontrakty terminowe stanowią zobowiązanie dwóch stron do przeprowa-dzenia w przyszłości – w terminie wygaśnięcia kontraktu, transakcji kupna/sprzedaży danej ilości instrumentu bazowego, po z góry ustalonej cenie (cenie kontraktu). Obowiązek przeprowadzenia transakcji w przypadku kontraktów terminowych, niezależnie od sytuacji rynkowej, stanowi zasadniczą cechę od-różniającą kontrakty od opcji. W kontraktach terminowych kupujący przyjmu-

109 D. Dziawgo, Rynek…op. cit., s. 158–159. 110 J. Ostaszewski, Zarządzanie finansami współce akcyjnej, Warszawa 2003, s. 84–85 111 W. Rogowski, A. Michalczewski, Zarządzanie ryzykiem wprzedsięwzięciach inwestycyjnych. Ryzy-ko walutowe iryzyko stopy procentowej, Kraków 2005, s. 125. 112 Sopoćko A., Rynkowe instrumenty finansowe, Warszawa 2010, s. 134. 113 W. Tarczyński, Instrumenty pochodne na rynku kapitałowym, Warszawa 2003, s. 31, 101. 114 K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje, instrumenty finansowe, aktywa niefinansowe, ryzyko finansowe, inżynie-ria finansowa, Warszawa 2008, s. 37. 115 Z. Bodie, R. C. Merton, Finanse, Warszawa 2003, s. 402–403.

40

je tzw. pozycję długą, zabezpieczając się w ten sposób przed wzrostem warto-ści instrumentu bazowego. Sprzedający natomiast zajmuje tzw. pozycję krótką iwten sposób zabezpiecza się przed spadkiem wartości instrumentu bazowego. Kontrakty terminowe służą zabezpieczaniu się przed ryzykiem kursowym, stóp procentowych, rynku akcji, czy cenami towarów.116 Służą one zabezpieczaniu wartości składników majątku przedsiębiorstwa lub zabezpieczaniu przyszłych transakcji przedsiębiorstwa.117

Istnieją dwa główne rodzaje kontraktów terminowych: typu forward ifutures. Kontrakty forward występują na rynku pozagiełdowym. Są to kontrakty niestan-daryzowane, dopasowywane są do potrzeb klienta. Stanowią one porozumienie między dwiema stronami wypracowane wdrodze negocjacji.118 Najczęściej jedną ze stron umowy jest bank. Oferuje on kontrakty terminowe zwykle na stopy pro-centowe, wcelu zabezpieczenia poziomu oprocentowania kredytów, lokat, czy na kursy walut wcelu zabezpieczenia się przed ryzykiem kursowym. Przy zawiera-niu tego rodzaju kontraktów, strony nie uiszczają praktycznie żadnych opłat, nie wnoszą także depozytu zabezpieczającego. Środki muszą zapewnić jednak wter-minie jego wygaśnięcia. Cena rozliczenia kontraktu (tzw. cena forward, dostawy) ustalana jest wmomencie zawarcia kontraktu. Niezależnie od skutków finanso-wych związanych zrozliczeniem kontraktu, strony są zobowiązane do jego reali-zacji wwyznaczonym terminie.119

Kontrakty terminowe futures występują na rynku regulowanym, adokładnie na giełdzie papierów wartościowych, aobrót nimi jest upubliczniony, co odróżnia je od kontraktów typu forward. Giełda papierów wartościowych pełni rolę po-średnika między stronami, zawierając zkażdą ze stron oddzielny kontrakt. Cechą odróżniającą jest również to, że ich warunki nie są bezpośrednio ustalane przez strony. To giełda papierów wartościowych określa, w wydawanych przez siebie standardach kontraktów terminowych, przedmiot iwielkość kontraktu oraz ter-min jego wygaśnięcia. Zainteresowane strony składają oferty kupna/sprzedaży i na tej podstawie ustalana jest cena rynkowa kontraktu. Kontrakty terminowe forward ifutures odróżnia także to, że kontrakty futures rozliczane są codziennie, anie tylko wterminie wygaśnięcia. Poza tym wkontraktach futures istnieje ko-nieczność wniesienia depozytu zabezpieczającego na rachunek inwestycyjny pro-wadzony przez biuro maklerskie. Depozyt zabezpieczający, który należy wpłacić, występuje w formie depozytu wstępnego i właściwego. Ich wysokość określana jest ostatecznie przez biuro maklerskie, na podstawie publikacji KDPW_CCP.120 Depozyt wstępny wnoszony jest wcelu możliwości otwarcia pozycji przez stronę 116 Por. K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje… op. cit., s. 56–58; Z. Bodie, R. C. Merton, Finanse, Warszawa 2003, s. 409.117 A. Żebruń, Instrumenty pochodne zabezpieczające wrachunkowości, Warszawa 2010, s. 29. 118 P. Krasiński, Instrumenty pochodne wzarządzaniu ryzykiem przedsiębiorstw, Warszawa 2006, s. 37–38. 119 Por. W. Dębski, Rynek finansowy ijego mechanizmy. Podstawy teorii ipraktyki, Warszawa 2003, s. 298–300, 307–308; Bodie Z., Merton R.C., Finanse…op. cit., s. 404. 120 KDPW_CCP jest izbą rozliczeniową, która prowadzi rozliczenia transakcji, dzięki temu możliwe jest obniżenie ryzyka niewywiązania się stron ze zobowiązań wynikających zzawartych transakcji.

41

kontraktu. Depozyt właściwy, natomiast, stanowi minimalną kwotę, jaką strony transakcji muszą utrzymywać na rachunku do czasu rozliczenia transakcji. Wsy-tuacji, gdy depozyt spadnie poniżej wysokości minimalnej, inwestor ma obowią-zek jego uzupełnienia. Jeśli inwestor nie uzupełni odpowiedniej kwoty, to biuro maklerskie zamyka pozycję.121 Kontrakty futures charakteryzuje z reguły duża płynność obrotu dzięki standaryzacji imożliwości zamknięcia pozycji w dowol-nym momencie.122

Kontrakty terminowe są bardzo popularne wśród inwestorów. Obroty kon-traktami na GPW wWarszawie znacznie przewyższają obroty akcjami. Wartość obrotów kontraktami iakcjami na GPW wWarszawie wostatnich 5 latach zapre-zentowano wtabeli 1.7.

Tabela 1.7. Wartość obrotu kontraktami terminowymi oraz akcjami na GPW wWarszawie wlatach 2009-2013 (wmln zł).

Wyszczególnienie 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r.Obroty akcjami 175 943 234 288 268 139 202 880 256 147Obroty kontraktamiterminowymi

13 424 593 14 009 202 14 608 953 10 592 353 11 806 976

Źródło: por. http://www.gpw.pl/analizy_i_statystyki (stan z: 16.03.2014 r.).

Kontrakty swap są kolejną grupą instrumentów pochodnych zabezpieczającą podmioty gospodarcze przed ryzykiem. Podobnie jak kontrakty terminowe for-ward, swapy występują poza giełdą. Kontrakt swap jest transakcją, która polega wymianie serii płatności pieniężnych między dwiema stronami wdanych termi-nach wprzyszłości ustalonych już na etapie zawierania kontraktu.123 Najczęściej ustalonych jest kilka terminów rozliczenia przed terminem wygaśnięcia, np. co pół roku. W praktyce zwykle płatność między stronami jest płatnością netto, a więc stanowi różnicę w płatnościach między stronami. W kontraktach swap określony jest indeks podstawowy, odzwierciedlający rodzaj ryzyka.124 Istnie-je kilka ich rodzajów: swapy procentowe, walutowe, oparte na papierach warto-ściowych np. akcyjne, towarowe, kredytowe. Jednak najczęściej spotykanymi są kontrakty swap walutowe iprocentowe. Swapy walutowe (tzw. FX swap) polegają na zawarciu dwóch transakcji wymiany walut, które są do siebie przeciwstawne, z różnymi terminami ich rozliczenia. Pozwala to na zmniejszenie ryzyka niedo-pasowania terminów wpływów iwydatków występujących wobcej walucie. Swa-py procentowe (tzw. IRS) polegają na okresowej wymianie płatności odsetkowych przez czas trwania umowy. Odsetki liczone są od wartości nominalnej, asama war-121 P. Krasiński, Instrumenty…op. cit., s. 35. 122 H. Morawska, J. Truszkowski, Finansowe instrumenty pochodne. Ryzyko, wycena istrategie, Poznań 2009, s. 45. 123 K. Gajewski, Transakcje swap wglobalnych przepływach finansowych, [w:] Instrumenty pochodne wglobalnej gospodarce, W. Przybylska-Kapuścińska (red.), Warszawa 2012, s. 68. 124 Por. K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje… op. cit., Warszawa 2008, s. 63–65; Z. Bodie, R. C. Merton, Finanse… op. cit., s. 410.

42

tość nominalna nie podlega wymianie. IRS stosowane są wcelu ochrony przed ry-zykiem niekorzystnych zmian stóp procentowych. Inwestor będący wposiadaniu papierów wartościowych o stałym oprocentowaniu może zabezpieczyć się przed stratą, którą może ponieść wwyniku wzrostu stóp procentowych izamienić stałe oprocentowanie na zmienne. Możliwa jest także sytuacja odwrotna.125

Opcja jest umową między stronami stanowiącą prawo nabycia (opcja kupna) lub sprzedaży (opcja sprzedaży) danego instrumentu bazowego wokreślonym ter-minie wprzyszłości po określonej cenie ustalonej wmomencie zawarcia umowy.126 Opcje, podobnie jak kontrakty terminowe iswapowe, są instrumentami mającym na celu transfer ryzyka odzwierciedlonego przez instrument podstawowy. Mogą występować na giełdzie lub poza nią. Wodróżnieniu od kontraktów terminowych są one prawem, a nie zobowiązaniem. Oznacza to, że niezrealizowanie opcji do określonego lub wdanym terminie powoduje wygaśnięcie prawa. Wliteraturze wy-różniane są dwa podstawowe rodzaje opcji: opcja kupna iopcja sprzedaży. Opcja kupna (tzw. call) daje jej posiadaczowi prawo do zakupu danej ilości instrumen-tu podstawowego wdanym czasie po określonej zgóry cenie. Po stronie wystawcy, opcja kupna rodzi obowiązek dostarczenia instrumentu podstawowego posiada-czowi, jeśli tego zażąda. Opcja sprzedaży (tzw. put) stanowi prawo sprzedaży danej ilości instrumentu podstawowego wdanym czasie po określonej zgóry cenie. Dla wystawcy, natomiast, opcja sprzedaży jest zobowiązaniem do odebrania instrumen-tu podstawowego od posiadacza, jeśli taka będzie jego decyzja.127 Cena, po której dochodzi do rozliczenia transakcji, nazywana jest ceną wykonania lub realizacji. Natomiast ostatni dzień, w którym można wykonać opcję, nosi nazwę dnia wyga-śnięcia lub zapadalności. Posiadacz opcji, czyli jej nabywca (inaczej holder) zajmuje tzw. pozycję długą ito on nabywa prawo do jej realizacji wprzyszłości. Wystawca opcji (inaczej writer), zajmuje tzw. pozycję krótką, czyli przyjmuje zobowiązanie dokonania transakcji wprzyszłości, jeśli posiadacz opcji skorzysta zprzysługujące-mu mu prawa. W praktyce spotykane są dwa rodzaje opcji: amerykańskie, które mogą być wykonane wdowolnym dniu do terminu wygaśnięcia iopcje europejskie – wykonywane jedynie wdniu wygaśnięcia. Opcje mogą być wystawiane na podob-ne instrumenty podstawowe, co w przypadku wszystkich instrumentów pochod-nych, czyli m.in. na kursy walut, stopy procentowe, akcje, indeksy giełdowe. Zabez-pieczają przed niekorzystnymi zmianami cen instrumentów podstawowych.128

1.6. Finansowe instrumenty hybrydoweInstrumentami funkcjonującymi na rynku finansowym są również instru-

menty hybrydowe. Stanowią one kolejną formę pozyskania kapitału przez pod-mioty gospodarcze. Instrumenty te charakteryzuje możliwość zamiany jednej 125 K. Gajewski, Transakcje… op. cit., s. 69–74. 126 P. Krasiński, Instrumenty… op. cit., s. 41. 127 S. Miedziak, Bankowość… op. cit., s.183. 128 Por. A. M. Chrisholm, Wprowadzenie do międzynarodowych rynków finansowych. Instrumenty, strategie, uczestnicy, Warszawa 2011, s. 540–542; H. Morawska, J. Truszkowski, Finansowe…op. cit., s. 110–112.

43

formy finansowania na inną (np. zamiana finansowania dłużnego na własne). Przykładem takiego instrumentu finansowego jest obligacja zamienna na akcję.

Jest to dłużny papier wartościowy z opcją zamiany na kapitał własny, a tym samym rezygnacją zobligacji. Obligacje zamienne na akcje dają ich posiadaczowi prawo zamiany na określoną liczbę akcji przedsiębiorstwa, wustalonym terminie. Warunki zamiany na akcje są ustalone już przy emisji.129 Liczbę akcji uzyskiwaną za jedną obligację przy zamianie określa tzw. współczynnik konwersji.

Ponadto instrumentem hybrydowym może być instrument (zwany pierwot-nym), który daje prawo zakupu innego instrumentu finansowego po danej cenie. Przykładem takiego instrumentu jest obligacja z warrantem lub warrantami na akcję. Wwarrancie zawarte jest prawo zakupu akcji po określonej cenie wdanym momencie wprzyszłości.130

Wśród instrumentów hybrydowych można wymienić również kredyty walu-towe zabezpieczone instrumentami pochodnymi. Instrumenty te zzałożenia mają na celu hedging, czyli zabezpieczanie przed ryzykiem. Znajdują one zastosowanie szczególnie wśród przedsiębiorstw dokonujących wymiany handlowej zzagrani-cą oraz mających wysoki poziom zadłużenia kredytami denominowanymi wwa-lutach obcych. Spośród instrumentów pochodnych najczęściej wykorzystuje się opcje ikontrakty walutowe. Ich celem jest zabezpieczenie określonego poziomu przychodów eksporterów lub ustabilizowanie rat kredytów walutowych. Zuwa-gi na wysoką dźwignię finansową kontrakty iopcje walutowe wwielu przypad-kach wykorzystuje się wcelach spekulacyjnych. Doświadczyło tego również wiele polskich przedsiębiorstw, które zawierały transakcje na kwoty owiele wyższe niż np. przyszłe przychody eksporterów. Konsekwencją tego były poważne problemy finansowe tych jednostek wokresie wysokiej zmienności kursów walutowych ob-serwowanych w czasie minionego kryzysu subprime. Zjawisko to uświadomiło przedsiębiorcom, że wykorzystywanie nowoczesnych narzędzi inżynierii finanso-wej niezgodnie zich przeznaczeniem, zamiast wzrostu efektywności, może powo-dować utratę płynności finansowej, czy nawet bankructwo firmy.

129 Por. J. Ostaszewski, Zarządzanie finansami współce akcyjnej, Warszawa 2003, s. 84–87; M. Frendzel, Pochodne instrumenty finansowe – zarys problemu, „Monitor Rachunkowości iFinansów”, 2002, nr 12, s. 25; C. W. Smithson, C. W. Jr. Smith, D. Sykes Wilford, Zarządzanie ryzykiem finansowym. Instrumenty pochodne, inżynieria finansowa imaksymalizacja wartości, Kraków 2000, s. 494, 498. 130 J. Ostaszewski, Zarządzanie… op. cit., s. 85.

44

2. Finanse instytucji finansowych (M. Frańczuk)

2.1. Finanse banków komercyjnych

2.1.1. Działalność bankowa Według tradycyjnego podejścia, bank określa się jako przedsiębiorstwo usługowe,

którego zakres czynności sprowadza się do udzielania kredytów podmiotom zgłaszają-cym na nie zapotrzebowanie ipozyskiwania środków na ich sfinansowanie. Taki sposób pojmowania banku jest jednak zawężony, ponieważ określa on tę instytucję jedynie jako pośrednika finansowego.131 Obecnie bank jest dużo bardziej złożoną instytucją, oczym świadczy rodzaj czynności bankowych wykonywanych przez banki oraz jego stosunki zotoczeniem. M. Iwanicz-Drozdowska definiuje bank jako przedsiębiorstwo zaciągają-ce kredyty, udzielające kredytów, zajmujące się obrotem pieniężnym, kapitałowym oraz proponujące inne usługi.132

Zgodnie zustawą Prawo bankowe bank definiowany jest jako „osoba prawna utwo-rzona zgodnie zprzepisami ustaw, działająca na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym”.133

Bank zjednej strony można uznać za zwykłe przedsiębiorstwo, które realizuje swo-je cele. Są to różnego rodzaju korzyści, które można podzielić na dwie grupy: korzyści ekonomiczne ipozostałe. Wśród pierwszej grupy można wyróżnić cele takie jak np.: odpowiedni poziom rentowności kapitału, sprzedaży, poziom zysku, wynagrodzeń. Do drugiej grupy można zaliczyć np.: osiągnięcie przewagi konkurencyjnej, wzrost udzia-łu wrynku, urozmaicenie inowoczesność produktów isystemów, utrzymanie pozio-mu zatrudnienia. Jednak współczesne przedsiębiorstwa, wtym banki, jako długofalowy cel coraz powszechniej wybierają wzrost ich wartości. Kierownictwo obierając wartość jako cel przedsiębiorstwa, skupia swoją uwagę na konieczności zwrotu poniesionych nakładów ipoziomie ryzyka, które można minimalizować. Osiągnięcie wysokiej stopy zwrotu zponiesionych nakładów umożliwia dalszą działalność oraz pozyskanie nowego kapitału wcelach rozwojowych.134

Zdrugiej strony, cechą odróżniającą bank od zwykłych przedsiębiorstw jest wyko-nywanie przez niego szczególnych czynności, wtym takich, które nie mogą być realizo-wane przez inne instytucje. Ponadto szczególności działalności bankowej nadaje fakt, iż bank jest uważany za instytucję zaufania publicznego.135 Przejawia się to m.in. wzapew-nieniu bezpieczeństwa środków pieniężnych gromadzonych przez klientów na rachun-kach, przestrzeganiu prawidłowości działalności, dbaniu ozachowanie tajemnicy ban-kowej, dostosowaniu poziomu cen produktów iusług bankowych realiów panujących

131 W. L. Jaworski, Z. Krzyżkiewicz, B. Kosiński, Banki, rynek, operacje, polityka, Warszawa 2002, s. 9. 132 M. Iwanicz-Drozdowska iin., Bankowość. Instytucje, operacje, zarządzanie, Warszawa 2013, s. 15. 133 Ustawa zdnia 29 sierpnia 1997 Prawo bankowe, Dz. U. 1997 Nr 140 poz. 939 zpóźn. zm., art. 2. 134 W. Janik, Paździor A., Zarządzanie… op. cit., s. 9–10, 13–14.135 M. Iwanicz-Drozdowska iin., Bankowość…op. cit., s. 17–18.

45

na rynku, zapewnieniu dostępu klientom do informacji tj. wysokość opłat iprowizji, poziom oprocentowania, atakże niewykorzystywaniu niewiedzy klientów.136 Utrzymy-wanie zaufania publicznego do banków daje im możliwość pozyskiwania kapitału, co jest kluczowe dla jego funkcjonowania irealizowania celu – wzrostu wartości.

Zgodnie zprzepisami ustawowymi, czynności bankowe zostały podzielone na dwie grupy: te, które może wykonywać jedynie bank ite, które mogą wykonywać także inne instytucje poza bankiem. Czynnościami bankowymi zarezerwowanymi do wykony-wania wyłącznie przez banki są:137

1) przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub znadejściem ozna-czonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów,

2) prowadzenie innych rachunków bankowych,3) udzielanie kredytów,4) udzielanie ipotwierdzanie gwarancji bankowych oraz otwieranie ipotwierdzanie

akredytyw,5) emitowanie bankowych papierów wartościowych,6) przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych,7) wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banku wodrębnych

ustawach.Do czynności bankowych zalicza się również inne czynności, jeśli wykonują je ban-

ki. Należą do nich:138

1) udzielanie pożyczek pieniężnych,2) operacje czekowe iwekslowe oraz operacje, których przedmiotem są warranty,3) świadczenie usług płatniczych oraz wydawanie pieniądza elektronicznego,4) terminowe operacje finansowe,5) nabywanie izbywanie wierzytelności pieniężnych,6) przechowywanie przedmiotów ipapierów wartościowych oraz udostępnianie skry-

tek sejfowych,7) prowadzenie skupu isprzedaży wartości dewizowych,8) udzielanie ipotwierdzanie poręczeń,9) wykonywanie czynności zleconych, związanych zemisją papierów wartościowych,10) pośrednictwo w dokonywaniu przekazów pieniężnych oraz rozliczeń w obrocie

dewizowym.Wzwiązku ze szczególnymi czynnościami, które wykonują banki, musi być zapew-

nione bezpieczeństwo obrotu. Utrzymaniu bezpieczeństwa funkcjonowania rynku bankowego ma służyć sieć bezpieczeństwa finansowego tzw. safety net. Należą do niej: bank centralny (wPolsce – Narodowy Bank Polski), nadzorca (wPolsce – Komisja Nadzoru Finansowego), instytucja gwarancyjna (wPolsce – Bankowy Fundusz Gwa-rancyjny) oraz wszelkie regulacje prawne odnoszące się do bezpieczeństwa funkcjono-wania banków.139

136 S. Miedziak, Bankowość… op. cit., s.105. 137 U.p.b., art. 5, ust. 1. 138 U.p.b., art. 5, ust. 2. 139 M. Iwanicz-Drozdowska iin., Bankowość…op. cit., s. 17–18.

46

Bank centralny, działa na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa systemu bankowego ograniczając ryzyko wystąpienia problemów w funkcjonowaniu banku, ale także na etapie ich wystąpienia, czyli wsytuacji kryzysowej. Szczególną funkcją banku central-nego wtym zakresie jest bycie tzw. pożyczkodawcą ostatniej instancji. Oznacza to, że wspomaga banki wutrzymaniu płynności finansowej, wrazie czasowych trudności.140

WPolsce można mówić odwuszczeblowym systemie bankowym, na który skła-dają się: bank centralny i banki komercyjne. Bank centralny (Narodowy Bank Pol-ski – NBP) jest podstawowym podmiotem rynku pieniężnego. Nie tylko występuje wroli pożyczkodawcy dla banków komercyjnych, współtworząc sieć bezpieczeństwa finansowego. Odpowiada on za politykę pieniężną państwa. Podstawowym celem jego działalności jest „utrzymanie stabilnego poziomu cen przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP”.141 NBP dba outrzymanie inflacji na poziomie 2,5% (bezpośredni cel inflacyjny) zprzedzia-łem odchyleń +/- 1 p.p. Pełni on kilka niezwykle istotnych funkcji dla całej gospodarki. Jest on bankiem emisyjnym, bankiem państwa, bankiem banków.

Jako bank emisyjny ma wyłączne prawo emisji pieniądza gotówkowego wpostaci banknotów imonet. Ustala on wielkość imoment wprowadzenia pieniądza do obiegu, przez co reguluje jego ilość wgospodarce przy zachowaniu płynności sektora banko-wego oraz kursu waluty krajowej na stabilnym poziomie.

Funkcja banku banków sprowadza się do kilku aktywności banku centralnego. Bank centralny ponosi odpowiedzialność za cały system bankowy. Dba ozachowanie przez banki komercyjne opinii instytucji zaufania publicznego. Nadzoruje operacje prowadzone przez banki komercyjne wzłotych iwalutach obcych, dba ozachowanie płynności sektora bankowego, reguluje poziom działalności kredytowej banków. Usta-la on tzw. regulacje ostrożnościowe mające na celu zabezpieczenie banku przed ryzy-kiem upadłości, tj. m.in. wymogi koncentracji kapitałowej, poziomy rezerw celowych, poziom zaangażowania kredytowego. Wydaje licencje na prowadzenie działalności bankowej, konsolidację banków wcelu wzmocnienia kapitałowego. Ponadto prowadzi rozrachunki międzybankowe, Stawarza bankom możliwość uzyskania pożyczki jako pożyczkodawca ostatniej instancji, organizuje systemy rozliczeń (Elixir, Sorbnet).142

Bank centralny jako bank państwa prowadzi politykę pieniężną kraju, obsługuje ra-chunki instytucji państwowych. Współuczestniczy on wkształtowaniu polityki gospo-darczej państwa. Jest on także agentem emisji oraz dokonuje wykupu bonów iobligacji skarbowych.

NBP jest wposiadaniu instrumentów, za pomocą których może realizować powie-rzone mu zadania. Należą do nich: stopa rezerwy obowiązkowej, operacje otwartego rynku, transakcje depozytowo-kredytowe.

140 M. Capiga, Bankowość, Katowice 2008, s. 68–69. 141 Ustawa zdnia 29 sierpnia 1997 r. oNarodowym Banku Polskim, Dz. U. 1997 Nr 140 poz. 938 zpóźn. zm., art. 3, ust. 1. 142 O. Mikołajczyk, Bank centralny ibanki komercyjne, [w:] Finanse, J. Ostaszewski (red.), Warszawa 2013, s. 410–411, 420.

47

Stopa rezerwy obowiązkowej określa, ile procent od każdej zdeponowanej przez klienta złotówki na rachunkach wbanku (avista lub terminowych) banki komercyj-ne muszą odprowadzić na własny rachunek wNBP lub utrzymać wkasie wgotów-ce.143 Oddziaływanie banku centralnego tym instrumentem ma na celu zjednej stro-ny zabezpieczenie płynności banków komercyjnych, a z drugiej strony regulowanie możliwości kredytowych banków. Podwyższając stopę rezerwy obowiązkowej, bank centralny wpływa na ograniczanie akcji kredytowej, atym samym podaży pieniądza w gospodarce.144 Obecnie stopa rezerwy obowiązkowej kształtuje się na poziomie 3,5%, aoprocentowanie środków znajdujących się na rachunkach banków komercyj-nych ztytułu rezerwy obowiązkowej wynosi aktualnie 2,475%.145

Operacje otwartego rynku polegają na kupnie lub sprzedaży krótkoterminowych papierów wartościowych. Transakcje zawierane są z inicjatywy banku centralnego z bankami komercyjnymi. Dzięki nim bank centralny ma możliwość regulowania płynności finansowej sektora bankowego oraz wywierania wpływu na poziom ak-cji kredytowej prowadzonej przez banki. Kupując papiery wartościowe od banków komercyjnych, bank centralny przyczynia się do wzrostu płynnych rezerw banków komercyjnych, a tym samym do wzrostu akcji kredytowej przez nie podejmowanej. Sprzedaż papierów wartościowych bankom komercyjnym przez bank centralny po-woduje sytuację odwrotną – ograniczenie akcji kredyt. Można wyróżnić dwa rodza-je operacji otwartego rynku – bezwarunkowe iwarunkowe. Operacje bezwarunkowe zawierane są bez żadnego dodatkowego warunku. Operacje warunkowe, natomiast, zawierane są pod warunkiem przeprowadzenia transakcji odwrotnej w określonym momencie wprzyszłości po określonej cenie. Są to tzw. operacje repo (warunkowego zakupu) lub reverse repo (warunkowej sprzedaży).146

Transakcje depozytowo-kredytowe służą także zapewnieniu płynności finansowej sektora bankowego. Za pomocą tego instrumentu banki komercyjne mogą pożyczać środki pieniężne od banku centralnego. Uzupełnienie zasobów pieniężnych banków komercyjnych możliwe jest dzięki produktom takim jak: kredyt lombardowy, redy-skontowy lub refinansowy. Kredyt lombardowy udzielany jest przez NBP bankom ko-mercyjnym na krótki termin pod zastaw papierów wartościowych. Poziom oprocen-towania kredytu określa stopa lombardowa. Aktualnie kształtuje się ona na poziomie 4%. Kredyt redyskontowy zaciągany jest wbanku centralnym przez banki komercyjne poprzez sprzedaż mu weksli handlowych wykupionych od klientów. Poziom oprocen-towania kredytu wyznacza stopa redyskonta weksli, którą potrąca dla siebie bank cen-tralny. Obecnie stopa ta wynosi 2,75%. Kredyt refinansowy udzielany jest wrachunku kredytowym inie jest on zabezpieczony papierami wartościowymi, co odróżnia go od poprzednich dwóch rodzajów kredytów. Wsytuacji, gdy banki komercyjne mają nad-

143 O. Mikołajczyk, Bank… op. cit., s. 428. 144 M. Iwanicz-Drozdowska iin., Bankowość…op. cit., s. 17–18. 145 Podstawowe stopy procentowe NBP, por. http://nbp.pl/home.aspx?f=/dzienne/stopy.htm, (stan z: 11.04.2014 r.). 146 Szerzej na temat operacji otwartego rynku A. Kaźmierczak, Bank centralny iinstrumenty polityki pieniężnej, [w:] Współczesna bankowość M. Zaleska (red.), Warszawa 2007, s.47–52.

48

wyżki środków pieniężnych na koniec dnia, mogą je zdeponować wbanku centralnym wpostaci lokaty jednodniowej. Wysokość jej oprocentowania wyznacza stopa depozy-towa, aktualnie wwysokości 1%.147

Wracając do sieci bezpieczeństwa finansowego, jej kolejnym elementem jest nadzór nad rynkiem bankowym, który ma na celu dbanie obezpieczeństwo depozytów klien-tów banku oraz przestrzeganie przez nie prawa. Jego zadaniem jest licencjonowanie działalności bankowej, kontrola działalności bankowej, wtym dokonywanie inspekcji nadzorczych, nakładanie kar na banki nieprzestrzegające prawa, weryfikacja poziomu ryzyka podejmowanego przez banki m.in. poprzez tworzenie regulacji ostrożnościo-wych. Podstawowymi normami ostrożnościowymi są: limity koncentracji zaangażo-wań, współczynnik wypłacalności banku, płynności, poziom rezerw.148

Rola instytucji gwarancyjnych związana jest zwypłatą określonej wysokości środ-ków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach wbanku, objętym systemem gwa-rantowania, do wysokości kwoty gwarantowanej przepisami, wsytuacji upadłości ban-ku. Funkcjonowanie tzw. systemu gwarantowania depozytów ma na celu ograniczenie masowego wycofywania depozytów przez klientów banku wsytuacji pogorszenia się jego kondycji finansowej. Zjawisko to nosi nazwę runu na banki. WPolsce instytucją gwarancyjną jest Bankowy Fundusz Gwarancyjny, który nie tylko gwarantuje wypła-tę środków pieniężnych, ale również udziela pomocy finansowej bankom, gromadzi ianalizuje dane obankach objętych systemem gwarantowania.149 WPolsce, wrazie upadłości banku, środki wniesione na rachunek bankowy wraz zodsetkami, niezależ-nie od terminu ich wymagalności, są gwarantowane w100% do wysokości równowar-tości wzłotych 100 tys. euro.150

Sieć bezpieczeństwa finansowego nie gwarantuje jednak stabilności na rynku.151 Stabilność systemu bankowego można zdefiniować jako „zdolność do wspomagania procesów ekonomicznych, zarządzania ryzykiem iprzyjmowania szoków”.152 Dlatego też, jest ona wdużej mierze uzależniona jest od decyzji zarządczych wramach danej instytucji.

W 2011 r. i 2012 r. działalność bankową prowadziły 642 podmioty, czyli o jeden mniej w porównaniu z 2009 r. i o dwa mniej niż w 2010 r. (por. tabela 1.8.). Większość z tych podmiotów to banki spółdzielcze. Od 2009 r. liczba banków komercyjnych ule-gła zmniejszeniu. W 2009 r. było ich 49, a w 2012 r. 45. Przyczyną tego stanu rzeczy są postępujące procesy konsolidacji, które można zaobserwować wsektorze bankowym. Wsektorze tym zatrudnienie znajduje ponad 175 tys. osób. Jednak od 2010 r. liczba osób zatrudnionych wtym obszarze gospodarki maleje. Wynika to zprowadzonych w analizowanych latach procesów restrukturyzacji zatrudnienia.147 Szerzej na temat transakcji depozytowo-kredytowych O. Mikołajczyk, Bank …op. cit., s. 445–452. 148 M. Zaleska, Charakterystyka systemu bankowego – uwarunkowania instytucjonalne, [w:] Współ-czesna bankowość, M. Zaleska. (red.), Warszawa 2007, s. 25, 61. 149 Ibidem, s. 25, 72. 150 Ustawa zdnia 14 grudnia 1994 r. oBankowym Funduszu Gwarancyjnym, Dz. U. 1995 Nr 4 poz. 18 zpóźn. zm., art. 23, ust. 1. 151 M. Iwanicz-Drozdowska iin., Bankowość…op. cit., s. 40–41. 152 J. Koleśnik, Bezpieczeństwo systemu bankowego. Teoria ipraktyka, Warszawa 2011, s. 54.

49

Tabela 2.1. Wybrane dane dotyczące sektora bankowego wlatach 2009–2012.

Wyszczególnienie 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r.Liczba banków komercyjnych 49 49 47 45Liczba banków spółdzielczych 576 576 574 572Liczba oddziałów instytucji kredyto-wych

18 21 21 25

Łączna liczba podmiotów prowadzą-cych działalność bankową

643 646 642 642

Zatrudnienie wsektorze 175 249 176 916 176 658 175 087Źródło: Raport osytuacji banków w2012 r., Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2013, s. 22.

2.1.2. Źródła pozyskiwania środków pieniężnych przez banki Bank, aby móc prowadzić swoją działalność oraz zapewnić dochód akcjona-

riuszom, musi stale pozyskiwać środki pieniężne. Czyni to na wiele sposobów isięga do różnych źródeł – począwszy od klientów, innych banków, rynków kapitałowych, akoń-cząc na banku centralnym. Sposobami na pozyskanie kapitału przez banki od klientów są proponowane przez niego produkty bankowe, tj. rachunki bankowe – bieżące, po-mocnicze, lokat terminowych, oszczędnościowe, oszczędnościowo-rozliczeniowe, ter-minowych lokat oszczędnościowych ipowiernicze.153

Rachunki bieżące ipomocnicze noszą nazwę rachunków rozliczeniowych. Rachunki rozliczeniowe i lokat terminowych prowadzone są jedynie dla osób prawnych, jedno-stek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, ale posiadających zdolność prawną oraz osób fizycznych prowadzących działalność zarobkową na własny rachu-nek, wtym dla osób będących przedsiębiorcami.154 Rachunek bieżący służy podmiotom gospodarczym do prowadzenia bieżących rozliczeń wynikających zprowadzonej dzia-łalności. Jest podstawowym rachunkiem przedsiębiorstw, za pomocą którego dokonują regulacji zobowiązań np. wobec kontrahentów, urzędów, Zakładu Ubezpieczeń Spo-łecznych, banków itp. Na niego również wpływają środki od odbiorców za sprzedane produkty, towary, czy usługi. Rachunki pomocnicze przeznaczone są do prowadzenia rozliczeń związanych zokreślonym celem np. inwestycją, uzyskaną dotacją, danym kon-trahentem, płatnościami prowadzonymi dodatkowo wobcej walucie.155

Rachunek lokat terminowych służy do przechowywania nadwyżek środków pie-niężnych przez klientów wbanku przez zgóry zadeklarowany czas. Wzamian za to klient zyskuje prawo do wypłaty odsetek. Umowa rachunku lokaty przewiduje wypłatę środków przed terminem zapadalności, ale wiąże się to zutratą całości lub części od-setek.156 Poziom oprocentowania środków na rachunku lokaty jest dużo wyższy, niż na rachunku rozliczeniowym.

153 U.p.b., art. 49, ust. 1. 154 U.p.b., art. 49, ust. 2. 155 J. Świderski, Finanse banku komercyjnego, Warszawa 1998, s. 40. 156 M. Capiga, J. Harasim, G. Szustak, Finanse banków, Warszawa 2005, s. 117.

50

Rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe, oszczędnościowe oraz terminowych lokat oszczędnościowych są prowadzone jedynie dla: osób fizycznych, szkolnych kas oszczędnościowych, pracowniczych kas zapomogowo-pożyczkowych.157 W najwięk-szym stopniu wykorzystywane przez gospodarstwa domowe są rachunki oszczędno-ściowo-rozliczeniowe (ROR). Służą przede wszystkim dokonywaniu rozliczeń pienięż-nych. Wykorzystywane są także do gromadzenia oszczędności, jednak oprocentowanie tych środków jest symboliczne.158

Posiadacze rachunków oszczędnościowych, podobnie do ROR-ów, mają możliwość gromadzenia środków pieniężnych, jednak ich oprocentowanie jest wyższe. Są to do-datkowo rachunki zopcją wypłaty na każde żądanie bez utraty odsetek.

Rachunki terminowych lokat oszczędnościowych działają tak samo, jak opisane ra-chunki lokat terminowych. Należy zaznaczyć, że zarówno rachunki terminowych lokat oszczędnościowych, jak irachunki oszczędnościowe nie są przeznaczone do dokony-wania rozliczeń pieniężnych.

Funkcjonowanie rachunków powierniczych polega na tym, że osoba trzecia oddaje do dyspozycji innej osoby (klienta banku – posiadacza rachunku powierniczego) środ-ki pieniężne znajdujące się na rachunku powierniczym, co umożliwia temu podmioto-wi dysponowanie cudzymi środkami np. na mocy zawartej umowy handlowej. Kwota zgromadzona na rachunku powierniczym nie jest oprocentowana, awrazie upadłości posiadacza rachunku jest wyłączona zmasy upadłościowej.159

Banki chcąc pozyskać środki pieniężne na swoją działalność, proponują klientom dany poziom oprocentowania środków zdeponowanych na rachunkach. Na opłacal-ność inwestycji wpostaci deponowania przez gospodarstwa domowe iprzedsiębiorstwa środków pieniężnych w bankach wpływa nie tylko poziom oprocentowania depozy-tów. Urealnienie oprocentowania następuje przez skorygowanie go o poziom inflacji wgospodarce. Średnie oprocentowanie depozytów gospodarstw domowych po korek-cie opoziom inflacji na koniec 2010 r. wyniosło około 1,5%, w2011 r.: 0%, w2012 r.: 1,1%, a w 2013 r.: 1,8% (por. tabela 1.9.). Średnie realne oprocentowanie depozytów przedsiębiorstw na koniec 2010 r. wyniosło około 1,3%, w2011 r.: 0,3%, w2012 r.: 0,9%, aw2013 r.: 1,7%. Sposobem na pozyskanie środków pieniężnych są także lokaty międzybankowe. Bank pożycza wtedy środki od innych banków. Opis funkcjono-wania rynku lokat międzybankowych znajduje się wrozdziale 1.

Bank, w celu pozyskania środków pieniężnych na swoją działalność, może także skorzystać zmożliwości, jakie daje rynek kapitałowy poprzez emisję akcji. Szczegółowe informacje odnośnie emisji akcji już zostały opisane w rozdziale 1.157 U.p.b., art. 49, ust. 3. 158 J. Grzywacz, Podstawy… op. cit., s. 55. 159 M. Iwanicz-Drozdowska iin., Bankowość…op. cit., s. 128

51

Tabela 2.2. Średnie oprocentowanie depozytów złotowych gospodarstw domowych iprzedsiębiorstw oraz poziom inflacji wlatach 2010–2013.

Wyszczególnienie Grudzień 2010 r.

Grudzień 2011r.

Grudzień 2012 r.

Grudzień 2013 r.

Depozyty gospodarstw domowych 4,1 4,3 4,8 2,7

Depozyty przedsiębiorstw 3,9 4,6 4,6 2,6Inflacja 2,6 4,3 3,7 0,9

Źródło: por. http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/pieniezna_i_bankowa/ oprocentowanie_n.htm, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1634_PLK_HTML.htm (stan z: 17.03.2014 r.).

Innym sposobem na pozyskanie środków pieniężnych przez bank jest emisja ban-kowych papierów wartościowych. Służą one gromadzeniu przez bank środków pie-niężnych wzłotych lub innej walucie. Zgodnie zUstawą prawo bankowe ich nazwa musi zawierać słowa „bankowy papier wartościowy”. Bank jest zobowiązany poinfor-mować Komisję Nadzoru Finansowego o zamierzonym programie emisji papierów wartościowych z30-dniowym wyprzedzeniem przed emisją. Musi również przedsta-wić warunki iwartość programu emisji.160 Bankowe papiery wartościowe mogą wy-stępować wformie dokumentu lub zdematerializowanej. Zarobkiem inwestora, który kupuje takie papiery wartościowe są odsetki wypłacane przez bank wokreślonych ter-minach lub dyskonto, jeśli mają one charakter papierów dyskontowych (sprzedawa-nych poniżej wartości nominalnej). Stanowią one alternatywę dla lokaty bankowej, bo mogą być zbywane przez inwestora bez utraty odsetek. Najczęściej emitowanymi ban-kowymi papierami wartościowymi są: certyfikaty depozytowe lub obligacje bankowe. Opis dotyczący certyfikatów depozytowych oraz obligacji znajduje się wrozdziale 1 ni-niejszego opracowania.

W razie przejściowych kłopotów z pozyskaniem środków na rynku międzyban-kowym, czy od klientów lub wzwiązku ze zjawiskiem nadmiernego wypłacania de-pozytów, atym samym zagrożeniem utraty płynności finansowej przez bank, istnieje możliwość pożyczenia kapitału wbanku centralnym. Bank centralny uznawany jest za pożyczkodawcę ostatniej instancji. Zagrożony bank zwłasnej inicjatywy zwraca się do banku centralnego opożyczkę. Udzielana jest ona pod zastaw bezpiecznych papierów dłużnych, tj. bonów lub obligacji skarbowych. Krótkoterminowy niedobór gotówki, np. wsytuacji niedopasowania należności izobowiązań na koniec dnia, bank może po-kryć korzystając zkredytu lombardowego wNarodowym Banku Polskim pod zastaw bezpiecznych papierów wartościowych.161 Obecnie jego oprocentowanie wynosi 4%.162

160 U.p.b., art. 89, ust. 2, art. 90, ust. 1. 161 Por. Pożyczkodawca ostatniej instancji, http://www.nbp.pl/edukacja/ dodat-ki_edukacyjne/Rzeczpospolita/rp_6.pdf (stan z: 28.02.2014 r.). 162 Por. Podstawowe stopy procentowe NBP, http://www.nbp.pl/home.aspx?f= /dzienne/stopy.htm (stan z: 7.03.2014 r.).

52

2.1.3. Sposoby wydatkowania środków pieniężnych przez banki Współczesne przedsiębiorstwa, zmierzając wkierunku wzrostu ich wartości, dbają

ozwiększanie rentowności kapitałów własnych. Wdużej mierze zależy to od racjonal-nego korzystania zkapitałów obcych iosiągania efektu dźwigni finansowej. Wwielu przedsiębiorstwach kapitał własny jest zbyt niski, by zaspokajać potrzeby finansowe, szczególnie na początku istnienia. Powoduje to duże zainteresowanie pozyskiwaniem obcych źródeł finansowania działalności gospodarczej.163 Gospodarstwa domowe rów-nież, aby realizować swoje potrzeby, niekiedy potrzebują dodatkowych środków pie-niężnych, wszczególności, jeśli chodzi opotrzeby mieszkaniowe. Naprzeciw tym po-trzebom wychodzą banki proponując produkty kredytowe. Udzielanie kredytów jest także bardzo istotne dla banków, gdyż stanowią one najważniejszą pozycję ich akty-wów, a odsetki od nich są głównym źródłem zysku wbankach.164

Wpraktyce, wodniesieniu do osób fizycznych, najbardziej popularnymi rodzajami kredytów są: kredyty gotówkowe, kredyty wROR, kredyty na kartach kredytowych, kredyty ratalne, samochodowe oraz kredyty hipoteczne. Kredyty hipoteczne charakte-ryzuje dłuższy termin spłaty, niż pozostałe rodzaje kredytów.

Kredyty gotówkowe, zaciągane przez osoby fizyczne, przeznaczone są na dowolny cel. Wypłata pożyczki następuje wgotówce lub wformie przelewu na rachunek klien-ta, aspłata pożyczki następuje zgodnie zharmonogramem spłat. Oprocentowanie ta-kiej pożyczki jest dość wysokie wporównaniu zinnymi formami kredytowania osób fizycznych.

Kredyty wROR, podobnie do pożyczek, są przeznaczone na dowolny cel. Jednak forma spłaty jest już inna. Spłata następuje zwpływów na rachunek klienta np. zwy-nagrodzenia, po czym środki znów, wramach przyznanego limitu, mogą być wykorzy-stywane.

Kredyty ratalne polegają na sfinansowaniu wydatków konsumpcyjnych gospo-darstw domowych takich jak np.: zakup sprzętu AGD, RTV, mebli itp. Wodróż-nieniu od pożyczek gotówkowych, środki nie są stawiane do dyspozycji klienta, tylko bezpośrednio przekazywane na zapłatę za dany artykuł. Zatem są przeznaczone na konkretny cel, aspłata następuje zgodnie zharmonogramem spłat. Oprocentowanie kredytów ratalnych zwykle jest dużo niższe niż pożyczek gotówkowych, ale również wartość kredytów ratalnych jest niższa. Najczęściej są udzielane w miejscu zakupu artykułów. Stąd stronami transakcji związanej z zaciągnięciem kredytu ratalnego są: bank, który pożycza środki pieniężne, sklep, który dostarcza towar oraz kredytobiorca, który musi spłacić kredyt.

Kredyty samochodowe funkcjonują podobnie do kredytów ratalnych, jednak cel fi-nansowania jest inny. Przeznaczone są na zakup lub refinansowanie zakupu nowych, bądź używanych środków transportu. Spłacane są wratach, zgodnie zharmonogra-mem spłat. Ich oprocentowanie jest stosunkowo niskie, jeśli termin spłaty jest dość krótki. Przy dłuższym okresie kredytowania oprocentowanie kredytu może być wyż-sze, zuwagi na szybką utratę wartości przez kredytowany środek transportu. Zabezpie-163 J. Uryga, W. Magielski, Zaciągamy kredyt, „Rachunkowość” 2006, nr 10, s. 2. 164 Z. Dobosiewicz, Wprowadzenie do finansów ibankowości, Warszawa 2007, s. 160.

53

czenie kredytu stanowi najczęściej zastaw lub przewłaszczenie na środku transportu, ponadto cesja praw zpolisy ubezpieczeniowej iweksel.165

Funkcjonowanie kredytów na kartach kredytowych istotnie różni się od kredytów konsumpcyjnych. Klient uzyskuje określony limit na rachunku kredytowym, w ra-mach którego może dokonywać zakupów za pomocą karty wydanej do rachunku. Przy funkcjonowaniu kart kredytowych wyróżnia się tzw. okresy bezodsetkowe iod-setkowe. Wokresie bezodsetkowym można dokonywać płatności kartą, aodsetki nie są naliczane.

W określonym w umowie dniu klient musi zapewnić odpowiednią kwotę środ-ków pieniężnych na rachunku ROR, wcelu spłaty wykorzystanego limitu na karcie. Jeśli tego nie zrobi zaczynają się naliczać wysokie odsetki ijest to tzw. okres odsetkowy. Należy również pamiętać, że karty kredytowe nie służą wypłacaniu środków pienięż-nych zbankomatów, tylko dokonywaniu płatności nimi wsklepach stacjonarnych czy winternecie. Mimo, że istnieje możliwość wypłaty środków wbankomacie za pomocą karty kredytowej, to trzeba się liczyć zkoniecznością zapłaty wysokiej prowizji za tego typu operację.

Kredyty hipoteczne udzielane są na zakup lub refinansowanie zakupu, remont, rozbudowę nieruchom*ości np. mieszkania, domu jednorodzinnego, działki, budowę domu. Zabezpieczenie kredytu stanowi hipoteka na nieruchom*ości. Charakteryzuje je długi okres kredytowania – nawet do 30 lat. Zwykle są to kredyty wysoko kwotowe, ale stosunkowo nisko oprocentowane. Kredyt ten można spłacać wrównych ratach kapi-tałowo-odsetkowych lub ratach malejących.166

Wszystkie formy finansowania osób fizycznych wiążą się zponoszeniem kosztów wróżnej wysokości. Wraz zudzieleniem kredytu istnieje konieczność uiszczenia na rzecz banku jednorazowej prowizji, natomiast wcałym okresie kredytowania spłaca się kapitał wraz zodsetkami. Jednak nie są to wszystkie koszty. Ich poziom oraz rodzaj jest uzależniony od danego banku. Warto pamiętać otym, że poziom kosztów kredytu może być przedmiotem negocjacji między stronami. Bank udziela kredytu tylko tym osobom fizycznym, które posiadają zdolność kredytową. Najczęściej jest ona liczona na bazie tzw. modeli scoringowych. Jeśli chodzi opodmioty gospodarcze, to istnieje wiele rodzajów kredytów proponowanych przedsiębiorcom. Kredytami najczęściej wy-stępującymi wpraktyce są: kredyt wrachunku bieżącym, obrotowy, inwestycyjny oraz konsorcjalny.

Kredyt wrachunku bieżącym przyznawany jest wcelu sfinansowania przejściowe-go niedoboru środków pieniężnych, który uniemożliwia prowadzenie bieżącej działal-ności. Jest to limit pieniężny stawiany do dyspozycji kredytobiorcy wobrębie rachunku bieżącego, którego wysokość jest określona umowie kredytowej. Każda wypłata środ-ków zwiększa ujemne saldo rachunku, akażdy wpływ na rachunek zmniejsza zadłu-żenie. Warunkiem udzielenia tego kredytu jest posiadanie rachunku bieżącego przez przedsiębiorstwo wkredytującym je banku, dobra kondycja ekonomiczno-finansowa przedsiębiorstwa oraz zdolność kredytowa. Jest to kredyt krótkoterminowy przyzna-165 Z. Dobosiewicz, Bankowość, Warszawa 2011, s. 246–248. 166 Por. M. Liberadzki, A. Palimąka, Bankowość hipoteczna, [w:] Współczesna… op. cit., s. 208–212.

54

wany na okres 12 miesięcy. Po tym okresie kredytobiorca może ubiegać się oodnowie-nie kredytu na kolejny rok.167 Cechą charakterystyczną tego kredytu, odróżniającą go od innych form kredytowania przedsiębiorstw jest jego odnawialność, czyli wmomen-cie spłaty (wpływu na rachunek środków pieniężnych) może być ponownie zaciągany do wysokości przyznanego limitu. Kredyt ten jest najczęściej oprocentowany według zmiennej stopy procentowej. Jest kredytem zabezpieczonym. Jego zaletą jest brak ko-nieczności składania dyspozycji uruchomienia kredytu za każdym razem, kiedy przed-siębiorca chce zniego skorzystać, tylko jest do dyspozycji wkażdym momencie.168

Kolejnym rodzajem kredytu, zktórego korzystają przedsiębiorcy jest kredyt obroto-wy. Podobnie, jak kredyt wrachunku bieżącym, służy finansowaniu bieżącej działalno-ści operacyjnej kredytobiorcy ipokryciu zapotrzebowania na środki obrotowe. Zazwy-czaj ma on charakter krótkoterminowy, jest zabezpieczony, ajego udzielenie wymaga oceny zdolności kredytowej przedsiębiorstwa.169 Cechą odróżniającą omawiany rodzaj kredytu od kredytu wrachunku bieżącym jest stawianie go do dyspozycji kredytobior-cy na rachunku kredytowym.

W celu możliwości skorzystania z niego przedsiębiorca musi złożyć dyspozycję przelania środków pieniężnych na rachunek bieżący. Rachunek kredytowy służy ewi-dencjonowaniu wypłat kredytu oraz jego spłacie. Zupełnie odmiennie od kredytu wrachunku bieżącym, kredyt obrotowy jest spłacany wratach.

Kredyt inwestycyjny służy finansowaniu procesów rozwojowych przedsiębiorstw, mających na celu stworzenie nowych lub powiększenie, czy modernizację już istnie-jących aktywów trwałych. Może on występować wpostaci kredytu na finansowanie określonej transakcji lub linii kredytowej, gdzie wumowie nie ma określonych termi-nów ani kwot wykorzystania transz. Ma on charakter długoterminowy, aprocedura ubiegania się oniego jest rozbudowana ikonieczne jest dostarczenie bankowi wielu dokumentów, łącznie zbiznesplanem. Jest to kredyt zabezpieczony najczęściej hipo-teką na nieruchom*ości. Bank wymaga również udziału własnego w finansowanym przedsięwzięciu. Powodem rozbudowanej procedury banku jest wysokie ryzyko kre-dytowe, w porównaniu z innymi rodzajami kredytów.170 Niektóre z kredytów inwe-stycyjnych są dość szybko spłacane (około 5 lat), np. przy zakupie lub modernizacji maszyn, zakupie pojazdów, elementów wyposażenia. Duże projekty inwestycyjne typu: budowa, zakup czy wyposażenie hal produkcyjnych, magazynowych, centrów logi-stycznych wymagają zwykle kilkunastoletniego okresu kredytowania, co wpływa na poziom ryzyka kredytowego.171

Kredyt konsorcjalny udzielany jest na finansowanie inwestycji o dużych nakła-dach, przekraczających limity ustawowe, lub bardzo ryzykownych. W finansowaniu tego typu biorą udział co najmniej dwa banki, które zobowiązują się na jednakowych 167 Por. Z. Krzyżkiewicz, Podręcznik do nauki bankowości, Warszawa 2002, s. 85–89; J. Grzywacz, Podstawy… op. cit., s. 132. 168 J. Uryga, W. Magielski, Zaciągamy… op. cit., s. 21. 169 Z. Dobosiewicz, Bankowość… op. cit., s. 237. 170 Por. A. Skowronek-Mielczarek, Małe iśrednie przedsiębiorstwa. Źródła finansowania., Warszawa 2003, s. 65–66; J. Grzywacz, Podstawy… op. cit., s. 134–136. 171 Z. Dobosiewicz, Kredyty igwarancje bankowe, Warszawa 2007, s. 93–94.

55

warunkach, określonych wumowie kredytowej, przekazać środki pieniężne do dyspo-zycji kredytobiorcy. Procedura kredytowania wprzypadku tego kredytu jest zbliżona do standardowej, łącznie zjego prawnymi zabezpieczeniami. Różnicę stanowi jedynie wysokość kredytu, co wymusza utworzenie konsorcjum bankowego.172

Wzależności od rodzaju, kwoty kredytu, rodzaju podmiotu, który ubiega się okre-dyt oraz jego sytuacji finansowej, banki ustalają różne poziomy oprocentowania. Po-równując poziom średniego oprocentowania kredytów złotowych gospodarstw do-mowych iprzedsiębiorstw zpoziomem średniego oprocentowania kredytów na rynku międzybankowym, można obliczyć ile średnio banki zarabiają na udzielaniu klien-tom kredytów (por. tabela 2.3).Wśród kredytów dla gospodarstw domowych, na ko-niec 2010 r. marża banku wyniosła średnio 6,8%, w2011 r.: 4,83%, w2012 r.: 4,98%, aw2013 r.: 6,2%. Przy kredytach dla przedsiębiorstw, marża uzyskiwana przez bank była niższa. Na koniec 2010 r. marża banku wyniosła średnio 4,54%, w2011 r.: 3,93%, w2012 r.: 4,18%, aw2013 r.: 3,79%.

Tabela 2.3. Średnie oprocentowanie kredytów złotowych gospodarstw domowych iprzedsiębiorstw oraz poziom WIBOR1M wlatach 2010–2013.

Wyszczególnienie Grudzień 2010 r.

Grudzień 2011 r.

Grudzień 2012 r.

Grudzień 2013 r.

Kredyty gospodarstw domowych 9,4 9,6 9,2 7,1Kredyty przedsiębiorstw 8,2 8,7 8,4 6,4WIBOR 1M 3,66 4,77 4,22 2,61

Źródło: por. http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/pieniezna_i_bankowa/ oprocentowanie_n.htm, http://www.money.pl/pieniadze/depozyty/zlotowe/, (stan z: 17.03.2014 r.)

Bez względu na to, czy kredyt jest udzielany osobie fizycznej, czy przedsiębiorstwu, działalność kredytowa banku związana jest zdużym ryzykiem. Bank udzielając kre-dytów musi liczyć się zmożliwością utraty całości wierzytelności, ponieważ kredyto-biorca może nie spłacić kredytu. K. Jajuga zdefiniował ryzyko kredytowe jako „możli-wość niedotrzymania warunków umowy przez drugą stronę kontraktu, co oznacza, iż strona narażona na ryzyko nie otrzyma woczekiwanym terminie płatności określonej warunkami kontraktu”.173 Ta definicja prezentuje szersze spojrzenie na ryzyko kredyto-we, nie tylko przez pryzmat udzielania kredytów, ale zawierania wszystkich transakcji przez bank. Stąd bank wymaga od podmiotów ubiegających się ofinansowanie speł-nienia wielu wymogów formalnoprawnych. Banki udzielają kredytów po pozytywnej weryfikacji sytuacji ekonomiczno-finansowej podmiotów, przeanalizowaniu celu, na jaki kredyt ma zostać wykorzystany oraz ustaleniu zabezpieczeń. Negocjacja wa-runków zabezpieczeń jest coraz bardziej istotna wprocesie kredytowym.174 Podmiot ubiegający się okredyt ponadto musi udostępnić informacje osobie, ponieść koszty obsługi kredytu tj. odsetki, prowizje, opłaty, niekiedy wnieść część kapitału własnego, 172 Innowacje woperacjach bankowych, A. Gospodarowicz (red.), Wrocław 2003, s. 11–25. 173 K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje… op. cit., s. 119. 174 M. Stradomski, Zarządzanie strukturą zadłużenia przedsiębiorstwa, Warszawa 2004, s. 76.

56

ubezpieczyć spłacalność kredytu itp.175 W związku z ryzykiem kredytowym istotne jest, aby struktura aktywów była racjonalna, w przeciwnym razie, np. przy złym portfelu kredytowym, bank może utracić płynność, awefekcie zbankrutować, co może być za-grożeniem dla stabilności całego systemu bankowego.176

2.2. Finanse ubezpieczycieli Działalność ubezpieczeniowa stanowi system powiązań pomiędzy jednostkami,

które proponują tego typu usługi, apodmiotami, które chcą je nabyć. Usługa ubezpie-czeniowa, zkolei, ma na celu zapewnienie ochrony klientom, że wsytuacji zaistnienia pewnych okoliczności (wypadku ubezpieczeniowego) zakład ubezpieczeń gotowy bę-dzie wypłacić odszkodowanie lub świadczenie. Działalność ubezpieczycieli podlega nadzorowi. Kontrolowana jest ona przez Komisję Nadzoru Finansowego, która zakre-sie ubezpieczeń ma za zadanie czuwać nad sytuacją finansową zakładów ubezpieczeń. Ubezpieczenia mają na celu zabezpieczenie interesów klienta, ale nie mogą być źródłem wzbogacania się.177 Produkty ubezpieczeniowe opierają się na mechanizmie rozprosze-nia ryzyka ubezpieczeniowego. Dotyczą one zdarzeń przyszłych, które jednostkowo trudno przewidzieć, ale dla określonej zbiorowości jest to już łatwiejsze.178 Ryzyko ubez-pieczeniowe związane jest z„działalnością człowieka lub siłami przyrody”.179

W celu przystąpienia do ubezpieczenia, należy zawrzeć umowę ubezpieczenia, która stanowi „dwustronne zobowiązanie ubezpieczyciela do pokrywania skutków określonych wumowie wypadków ubezpieczeniowych lub do spełnienia określonego świadczenia wustalonym wumowie okresie oraz ubezpieczającego do wnoszenia opłat (składki) za tę usługę”.180

Ubezpieczenia można podzielić na dwie podstawowe grupy: ubezpieczenia spo-łeczne i gospodarcze. 181Ubezpieczenia społeczne zostały stworzone przez ustawo-dawcę. Źródłem finansowania są składki opłacane przez pracodawców ipracowników wprzypadku osób zatrudnionych na etacie lub na zlecenie, lub przez osoby ubezpie-czone w przypadku przedsiębiorców. Przedmiotem ubezpieczenia mogą być: życie, zdrowie, zdolność do pracy. Zapewniają minimalny poziom ochrony potrzebnej czło-wiekowi np. emerytura, renta, opieka zdrowotna. Przy ubezpieczeniach gospodarczych składki obciążają ubezpieczonych. Można je podzielić na dwie grupy: ubezpieczenia majątkowe iosobowe.182

175 J. Grzywacz, Współpraca przedsiębiorstwa zbankiem, Warszawa 2006, s.160. 176 W. Wilczyński, Racjonalność struktury aktywów banku komercyjnego, [w:] Bankowość korporacyj-na iinwestycyjna, J. Stacharska-Targosz (red.), Poznań 2003, s. 9. 177 R. Pajewska, Finanse ubezpieczeń gospodarczych, [w:] Finanse, J. Ostaszewski (red.), Warszawa 2013, s. 342, 345, 351. 178 Por. http://www.piu.org.pl/ryzyko-ubezpieczeniowe (stan z: 13.03.2014 r.). 179 A. Śliwiński, Przestrzenne zróżnicowanie ryzyka ubezpieczeniowego aefektywność ubezpieczeń na życie, Warszawa 2012, s. 39. 180 A. Karmańska, T. Michalski, A. Śliwiński, Ubezpieczenia gospodarcze. Ryzyko imetodologia oceny, [w:] T. Michalski (red.), Warszawa 2004, s. 8. 181 Opis ubezpieczeń społecznych znajduje się wrozdziale 3 niniejszej pracy. 182 D. Dębski, Ekonomika iorganizacja przedsiębiorstw, cz. 2, Warszawa 2006, s. 78–79.

57

Ubezpieczenia majątkowe dotyczą ubezpieczenia rzeczy (ubezpieczenia rzeczowe) np. samochodu lub wartości majątkowych ubezpieczonego (ubezpieczenia majątko-we sensu stricto) np. zaciągniętego kredytu, odpowiedzialność cywilna. Wprzypadku ubezpieczeń majątkowych kwota, na jaką ubezpieczone są dane składniki majątkowe (czyli suma ubezpieczenia), nie może być wyższa, niż faktyczna wartość majątku. Jeśli suma ubezpieczenia jest niższa od wartości majątku (tzw. zjawisko niedoubezpieczenia), to wsytuacji wystąpienia szkody wpostaci np. całkowitego zniszczenia rzeczy, ubezpie-czyciel wypłaci odszkodowanie równe sumie ubezpieczenia. Suma ubezpieczenia wid-nieje na polisie ubezpieczeniowej, czyli potwierdzeniu dokonania ubezpieczenia.

Dane odnośnie rynku ubezpieczeń majątkowych zamieszczono wtabeli 1.11. Wy-nika z nich, że wysokość składek ubezpieczeniowych zainkasowanych przez zakłady ubezpieczeń rosła zroku na rok. W2011 r. wporównaniu z2010 r. wzrosły one oponad 9% do poziomu 24,8 mld zł. W2012 r. wporównaniu z2011 r. wzrosły one oblisko 6% iwyniosły 26,26 mld zł. Wysokość wypłaconych odszkodowań iświadczeń przez zakła-dy ubezpieczeniowe ztytułu ubezpieczeń majątkowych była dużo niższa, niż wpłacone składki we wszystkich analizowanych latach. Poza tym, w2011 r. wporównaniu z2010 r. wartość wypłaconych odszkodowań iskładek spadła oponad 4%, aw2012 r. wpo-równaniu z2011 r. wzrosła ookoło 4%.

Tabela 2.4. Składka przypisana oraz odszkodowania iświadczenia wypłacone wzwiązku zubezpieczeniami majątkowymi wlatach 2010–2012.

WyszczególnienieDane wmld zł Dynamika w%

2010 2011 2012 2011/2010 2012/2011Składka przypisana 22,74 24,8 26,26 109,06 105,89Odszkodowania iświadczenia wypłacone 14,10 13,48 14 95,60 103,86

Źródło: opracowanie własne, por. http://www.piu.org.pl/statystyka (stan z: 18.03.2014 r.).

Ubezpieczenia osobowe, podobnie do społecznych, dotyczą zdrowia, życia izdol-ności do zarobkowania. Wsytuacji zaistnienia zderzenia ma miejsce wypłata nie od-szkodowania, tylko tzw. świadczenia. Można je podzielić na dwie: grupy życiowe oraz wypadkowe (zdrowotne i od następstw nieszczęśliwych wypadków). Ubezpieczenie na życie po opłaceniu składki, daje ubezpieczonemu możliwość wypłaty z zakładu ubezpieczeń świadczenia wpostaci kwoty środków pieniężnych, renty itp., wsytuacji wystąpienia zdarzenia np. śmierci, osiągnięcia określonego wieku. Ubezpieczenia na-stępstw nieszczęśliwych wypadków polegają na wypłacie świadczenia osobie, która do-znała wwyniku wypadku trwałego uszczerbku na zdrowiu lub ponosi śmierć. Wod-niesieniu do ubezpieczeń chorobowych, najbardziej powszechnymi rodzajami ryzyk są m.in.: świadczenie za leczenie szpitalne, operacje chirurgiczne, koszty leczenia ciężkich chorób, złamania kończyn, niezdolności do pracy.183

Wzakresie ubezpieczeń na życie, podobnie do ubezpieczeń majątkowych, wyso-kość składek ubezpieczeniowych zainkasowanych przez zakłady ubezpieczeń rosła 183 Por. R. Pajewska, Finanse… op. cit., s. 349–351; D. Dębski, Ekonomika… op. cit., s. 86.

58

zroku na rok (zob. tabela 1.12.). W2011 r. wodniesieniu do 2010 r. wzrosły one opo-nad 1% do poziomu 31,8 mld zł. W2012 r. wporównaniu z2011 r. wzrosły one opo-nad 14% i wyniosły 36,38 mld zł. Wysokość wypłaconych świadczeń przez zakłady ubezpieczeniowe ztytułu ubezpieczeń na życie była niższa, niż wpłacone składki we wszystkich analizowanych latach. Ponadto, w2011 r. wporównaniu z2010 r. wartość wypłaconych składek wzrosła oponad 15% do poziomu 26 mld zł, aw2012 r. wpo-równaniu z2011 r. nieznacznie spadła o0,31%%.

Tabela 2.5. Składka przypisana oraz świadczenia wypłacone wzwiązku zubezpieczeniami na życie wlatach 2010–2012.

WyszczególnienieDane wmld zł Dynamika w%

2010 2011 2012 2011/2010 2012/2011Składka przypisana 31,42 31,8 36,38 101,21 114,40Świadczenia wypłacone 22,58 26 25,92 115,15 99,69

Źródło: opracowanie własne, por. http://www.piu.org.pl/statystyka (stan z: 18.03.2014 r.).

Zakłady ubezpieczeń, podobnie do pozostałych instytucji finansowych, prowadzą go-spodarkę finansową. Składa się na nią: zjednej strony gromadzenie środków pieniężnych przez zakłady ubezpieczeń poprzez wnoszone składki ubezpieczeniowe, azdrugiej stro-ny wydatkowanie środków. Opłacana składka ubezpieczeniowa stanowi cenę za usługę ubezpieczeniową. Zakłady ubezpieczeń głównie wtaki sposób zdobywają środki na pro-wadzenie przez nich działalności. Wpływy tytułu składek ubezpieczeniowych stanowią około 70% ogółu środków uzyskiwanych przez ubezpieczycieli. Wzamian za opłacenie składki klient uzyskuje ochronę ubezpieczeniową. Wzwiązku ztym, że istnieje rozbież-ność czasowa między terminem zainkasowania składki, amomentem wypłaty świadcze-nia lub brakiem wypłaty, powoduje, że środki będące wdyspozycji zakładu ubezpieczeń są inwestowane wbezpieczne ipłynne instrumenty finansowe.184

Wydatkowanie środków pieniężnych przez zakłady ubezpieczeń ma miejsce wsy-tuacji wystąpienia określonego rodzaju ryzyka. Po jego weryfikacji ubezpieczyciel po-dejmuje decyzję owypłacie środków na rzecz ubezpieczonego. Wypłaty odszkodowań iświadczeń stanowią główne wydatki zakładów ubezpieczeniowych. Związane są zdzia-łalnością operacyjną inazywane są technicznymi. Wśród grupy kosztów technicznych znajdują się rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe, które stanowią chwilowo niewyko-rzystane środki na wypłatę odszkodowań iświadczeń na rzecz ubezpieczonych. Oprócz tego ubezpieczyciele wydają istotną część środków na działalność bieżącą, w tym na administrację iakwizycję. Akwizycja związana jest zpozyskaniem klienta (prowizje dla agentów i brokerów ubezpieczeniowych, prowizje reasekuracyjne) i zainkasowaniem składki.185

Niektóre zubezpieczeń są obowiązkowe np. ubezpieczenie odpowiedzialności cy-wilnej tzw. OC właścicieli pojazdów oraz rolników. Jednak co wsytuacji, gdy dojdzie 184 T. H. Bednarczyk, Wpływ działalności sektora ubezpieczeniowego na wzrost gospodarczy, Lublin 2012, s. 56, 60. 185 R. Pajewska, Finanse …op. cit., s. 356, 358–359.

59

do wypadku, aktóraś zwymienionych grup jest nieubezpieczona? WPolsce funkcjonuje Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny (UFG), którego zadaniem jest wypłata odszko-dowań ofiarom wypadków spowodowanych przez nieubezpieczonych właścicieli pojaz-dów lub nieubezpieczonych rolników. Instytucja ta wypłaca także odszkodowania oso-bom poszkodowanym wwypadku drogowym, gdy sprawca uciekł zmiejsca zdarzenia inie da się go ustalić. Ponadto UFG zajmuje się kontrolą ikaraniem nieubezpieczonych obowiązkowym ubezpieczeniem OC.186

2.3. Finanse funduszy inwestycyjnych iemerytalnych

2.3.1. Finanse funduszy inwestycyjnych Działalność funduszu inwestycyjnego polega na gromadzeniu rozproszonych środ-

ków pieniężnych, niekiedy zdematerializowanych papierów wartościowych od inwesto-rów, wcelu dokonywania wspólnych inwestycji. Zgodnie zdefinicją ustawową fundusz inwestycyjny „jest osobą prawną, której wyłącznym przedmiotem działalności jest loko-wanie środków pieniężnych zebranych wdrodze publicznego, awprzypadkach określo-nych wustawie również niepublicznego, proponowania nabycia jednostek uczestnictwa albo certyfikatów inwestycyjnych, wokreślone wustawie papiery wartościowe, instru-menty rynku pieniężnego iinne prawa majątkowe”.187 Publiczne proponowanie nabycia oznacza skierowanie oferty do co najmniej 150 osób lub nieoznaczonego adresata.

Dla inwestora wpłata środków do funduszu inwestycyjnego stanowi lokatę kapitału. Wpłat można dokonywać systematycznie lub jednorazowo. Wzamian za powierzenie funduszowi środków, inwestor uzyskuje udział wmajątku funduszu wpostaci np. papie-rów wartościowych oraz możliwość osiągania dochodu wzależności od polityki inwe-stycyjnej funduszu, uwarunkowań rynkowych, umiejętności zarządzania ryzykiem przez fundusz itp.188

Celami inwestycyjnymi funkcjonowania funduszy inwestycyjnych, zgodnie zprzepi-sami prawa, są: ochrona wartości aktywów funduszu lub osiąganie przychodów zlokat funduszu, albo wzrost wartości aktywów funduszu wwyniku wzrostu wartości lokat.

Zasadą, na podstawie której fundusz prowadzi działalność, jest zasada ograniczania ryzyka inwestycyjnego. Oznacza to, że szczególną wagę przywiązuje się do ochrony in-teresu uczestników.189 Działalność funduszu ma zapewnić inwestorom ponoszenie niż-szego poziomu ryzyka poprzez dokonywanie inwestycji w różnego typu papiery war-tościowe, poprzez zbiorowe, anie samodzielne inwestowanie na rynku kapitałowym.190 Bezpieczeństwo inwestycji ma również zapewnić tworzenie, zarządzanie oraz reprezen-

186 Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, por. https://www.ufg.pl/web/guest/misja-funduszu;j-sessionid= E5246F4F20DA95F09D12B612717C5205, (stan z: 12.04.2014 r.). 187 U.o.f.i., art. 3, ust. 1. 188 K. Gabryelczyk, K Łabowski, Jednostki uczestnictwa icertyfikaty inwestycyjne, [w:] Rynek papierów wartościowych wPolsce – wybrane problemy, W. Przybylska-Kapuścińska (red.), Poznań 2002, s. 148.189 U.o.f.i., art. 3, ust. 3, art. 19, ust. 1. 190 K. Gabryelczyk, K Łabowski, Jednostki… op. cit., s. 148, 162.

60

towanie funduszu inwestycyjnego na zewnątrz przez towarzystwa funduszy inwestycyj-nych oraz prowadzenie i przechowywanie rejestru aktywów funduszu inwestycyjnego przez depozytariusza. Istotne jest to, że te dwie instytucje są od siebie niezależne iobie mają działać na rzecz inwestorów.

Zgodnie zpolskimi przepisami ustawowymi wyróżnia się trzy rodzaje funduszy in-westycyjnych: otwarty, specjalistyczny fundusz inwestycyjny otwarty oraz fundusz inwe-stycyjny zamknięty.191

Fundusz inwestycyjny otwarty pozyskuje środki pieniężne od inwestorów wzamian za tzw. jednostki uczestnictwa. Pozyskane środki inwestuje zgodnie zobraną strategią inwestycyjną. Inwestor wkażdym momencie może zrezygnować zuczestnictwa wfun-duszu. W takim przypadku fundusz wykupuje, umarza jednostki uczestnictwa oraz wypłaca przypadającą na danego inwestora proporcjonalnie do posiadanych jednostek uczestnictwa wartość aktywów funduszu. Fundusze te oferują inwestorom tzw. progra-my systematycznego oszczędzania, czyli wpłacania określonej kwoty co pewien okres. Specjalistyczny fundusz inwestycyjny otwarty tworzony jest dla danych grup podmiotów, dlatego uczestnictwo wtakim funduszu może być ograniczone.

Inwestowanie w zamknięte fundusze inwestycyjne przeznaczone jest dla klientów owiększym doświadczeniu, niż przy funduszach otwartych. Fundusz zamknięty, wod-różnieniu od otwartego emituje certyfikaty inwestycyjne wzamian za powierzone mu środki. Certyfikaty inwestycyjne są papierami wartościowymi na okaziciela, które stano-wią przedmiot obrotu na rynku wtórnym. Opis funkcjonowania certyfikatów inwesty-cyjnych znajduje się wrozdziale 1 niniejszej pracy.

Fundusze inwestycyjne sprzedają jednostki uczestnictwa lub certyfikaty inwestycyjne na rynku bezpośrednio lub za pośrednictwem innych instytucji np. banków czy biur ma-klerskich. Dochody funduszy inwestycyjnych pochodzą zprzychodów zlokat funduszu lub zysku ze zbycia lokat. Dochody funduszy obejmują opłaty za nabycie lub umorzenie jednostek uczestnictwa czy certyfikatów inwestycyjnych, zarządzanie funduszem, kon-wersję jednostek uczestnictwa między funduszami.192

Fundusze inwestycyjne mogą lokować środki pieniężne wokreślone ustawowo inwe-stycje. Fundusze inwestycyjne otwarte mogą inwestować wpapiery wartościowe iinne instrumenty szczegółowo wymienione wart. 93 ustawy ofunduszach inwestycyjnych. Lista instrumentów, wjakie mogą lokować kapitał fundusze inwestycyjne zamknięte zo-stała przedstawiona wart. 145 tej samej ustawy.

Za inwestowaniem za pomocą funduszy inwestycyjnych przemawia m.in.:193

• płynność, czyli możliwość umorzenia jednostek uczestnictwa, zbycia certyfikatów in-westycyjnych wdowolnym momencie iwycofanie środków;

• możliwość zainwestowania dowolnej kwoty wdowolnym czasie;• dywersyfikacja portfela inwestycyjnego poprzez wspólne, anie indywidualne inwe-

stowanie;• elastyczność wzakresie wyboru rodzaju strategii inwestycyjnej;191 U.o.f.i., art. 4, 9–10, 14, ust. 3. 192 K. Borowski, Bankowość inwestycyjna, [w:] Współczesna… op. cit., s. 143–146. 193 K. Gabryelczyk, K. Łabowski, Jednostki… op. cit., s. 149.

61

• możliwość zmiany strategii inwestycyjnej bez ponoszenia dodatkowych opłat wra-mach funduszy parasolowych;

• bezpieczeństwo wzakresie przechowywania aktywów funduszy wpostaci papierów wartościowych przez depozytariusza (bank);

• możliwość skorzystania zzarządzania aktywami przez profesjonalistów.Niemniej jednak należy pamiętać, iż ztego typu inwestycjami wiąże się ryzyko, któ-

rego nie da się całkowicie wyeliminować.

2.3.2. Finanse funduszy emerytalnych Opisując funkcjonowanie funduszy emerytalnych, warto na wstępie przypomnieć

jak wPolsce wygląda system emerytalny, który ulegał zmianom na przestrzeni kilku-nastu lat. Reforma z1999 r. wprowadziła niemal rewolucyjne zmiany wsystemie eme-rytalnym. Miała ona na celu wyjście zsystemu emerytalnego, gdzie pracujące pokole-nie finansuje bieżąco wypłacane emerytury, ana ich emerytury wprzyszłości będzie pracowało przyszłe pokolenie. Jednak zagrożeniem funkcjonowania takiego systemu jest możliwy niż demograficzny, wyludnianie się państw oraz zależność wypłat emery-tur od jednej instytucji.

Rozbudowano zatem system emerytalny. Oprócz tzw. pierwszego filaru, czyli do-tychczas funkcjonującego funduszu ubezpieczeń społecznych obsługiwanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), zaczął dodatkowo funkcjonować system ka-pitałowy, wktórym każdy pracujący odkłada część składki ubezpieczeniowej tylko dla siebie. Utworzono tzw. drugi filar, czyli Otwarte Fundusze Emerytalne (tzw. OFE).194 Składka na ubezpieczenie emerytalne wwysokości 19,52% podstawy wymiaru składki uległa podziałowi pomiędzy dwa filary: część składki trafiała do ZUS, aczęść do OFE (zob. tabela 2.1.).195

Jednak wchwili obecnej znajdujemy się wokresie zmian wfunkcjonowaniu OFE, które zapoczątkowane zostały już w2011 r., anajwiększe zmiany weszły wżycie wlu-tym bieżącego roku. Na czym zatem polega funkcjonowanie części kapitałowej syste-mu, czyli OFE? Zgodnie zobowiązującą ustawą, przedmiotem działalności OFE jest gromadzenie środków pieniężnych przyszłych emerytów oraz ich lokowanie na rynku w rentowne instrumenty zprzeznaczeniem na wypłatę członkom środków po osią-gnięciu przez nich wieku emerytalnego oraz wypłatę okresowych emerytur kapitało-wych, ale zzachowaniem bezpieczeństwa inwestycji. Składki wpłacone do funduszu oraz wypracowane przez niego środki stanowią jego aktywa. Inwestycje podejmowane przez OFE mogą dotyczyć ustawowo określonych rodzajów instrumentów finanso-wych. Istnieje wiele podobieństw wfunkcjonowaniu OFE ifunduszy inwestycyjnych m. in. to, że fundusz emerytalny może być utworzony, zarządzany ireprezentowany na zewnątrz przez powszechne towarzystwo emerytalne.196

194 Por. http://www.infor.pl/prawo/ubezpieczenia/ubezpieczenia-spoleczne/273898,Zmiany-w-OFE-O-co-chodzi-w-tej-reformie.html (stan z: 12.03.2014 r.). 195 Por. http://www.zus.pl/seminariaprognozy/default.asp?p=1&id=35 (stan z: 12.03.2014 r.). 196 Ustawa zdnia 28 sierpnia 1997 r. oorganizacji ifunkcjonowaniu funduszy emerytalnych, Dz .U. 1997 Nr 139 poz. 934 zpóźn. zm., art. 2, ust. 2., art. 3, art. 139.

62

Zmiany, które weszły wżycie wsystemie emerytalnym obejmują kilka obszarów. Od 1.05.2011 r. do końca 2012 r. obniżono wysokość składki przekazywanej do OFE zpoziomu 7,3% do 2,3% podstawy wymiaru składki, azwiększono składkę przeka-zywaną do ZUS do wysokości 17,22% (zob. tabela 2.1.). WZUS powstały wramach kont ubezpieczonych subkonta, na które trafia pozostała część (5%) składki dotychczas przekazywanej do OFE. Kolejną zmianą było to, że środki zapisane na subkoncie pod-legają dziedziczeniu, tak, jak to miało miejsce wOFE. W2013 r. do ZUS trafiało mniej niż w2012 r., bo 16,72% podstawy wymiaru składki, ado OFE 2,8%. W2014 r. także zwiększyła się wysokość składki emerytalnej przekazywanej do OFE do poziomu 3,1% podstawy wymiaru składki (por. tabela 2.2.). Docelowo, czyli od 2017 r. do OFE ma trafiać 3,5% podstawy wymiaru składki.197

Tabela 2.6. Wysokość składki emerytalnej przekazywanej do ZUS iOFE wwarunkach zmian wsystemie emerytalnym (w%).

Okres obowiązywania wysokości składki

Przed 1.05.2011 r.

Od 1.05.2011 r. do 31.12.2012 r. 2013 r. 2014 r.

Instytucja ZUS OFE ZUS OFE ZUS OFE ZUS OFEWysokość składki emerytalnej 12,22 7,3 17,22 2,3 16,72 2,8 16,42 3,1

Razem 19,52 19,52 19,52 19,52Źródło: opracowanie własne na podstawie http://www.mpips.gov.pl/ubezpieczenia-spoleczne/

ubezpieczenie-emerytalne/skladka-na-ubezpieczenie-emerytalne/ (stan z: 12.03.2014 r.).

Otym, czy środki wdalszym ciągu będą przekazywane częściowo do ZUS, awczę-ści do OFE mają zadecydować przyszli emeryci. Na decyzję będą mieli czas od kwiet-nia do końca lipca 2014 r. Alternatywą jest przekazywanie całej składki do ZUS. Wko-lejnych latach także będzie możliwość dokonania wyboru, ale kolejny termin to od kwietnia do lipca 2016 roku,anastępnie co 4 lata. Zmianą jest także to, że na 10 lat przed emeryturą środki zOFE mają być stopniowo przekazywane na subkonto wZUS.

Za swoją działalność OFE pobierają prowizję wwysokości do 1,75% kwoty wpła-canych składek. Stawka ta obowiązuje od 1.02.2014 r. Wcześniej, OFE mogły pobierać do 3,5% kwoty wpłacanych składek, co budziło spore kontrowersje. Ponadto fundusze pobierają jeszcze opłatę za zarządzanie.198

Zgodnie znowelizacją ustawy zmianie uległy także rodzaje inwestycji, jakich może dokonywać OFE, atakże limit udziału inwestycji wakcje. Według nowych przepisów OFE nie mogą inwestować wobligacje iinne papiery dłużne, których gwarantem jest skarb państwa. Jeśli chodzi oakcje, to limit inwestycji w2014 r. wynosi 75%, wkolej-nych latach będzie malał o20%, aw2018 r. takiego limitu już nie będzie.199

197 Por. http://www.mpips.gov.pl/ubezpieczenia-spoleczne/ubezpieczenie-emerytalne/skladka-na--ubezpieczenie-emerytalne/ (stan z: 12.03.2014 r.). 198 U.o.o.i.f.f.e., art.134, ust. 1. 199 Por. http://serwisy.gazetaprawna.pl/emerytury-i-renty/artykuly/774731,emerytury-zmiany-w-ofe--wchodza-w-zycie.html (stan z: 12.03.2014 r.).

63

Kolejną zmianą było przekazanie środków zgromadzonych w OFE do ZUS. 3.02.2014 r. 51,5% oszczędności zgromadzonych wOFE, czyli 153 mld zł zostało prze-kazane do ZUS. Były to głównie obligacje skarbowe, które zostały umorzone.200

Na chwilę obecną, choć przepisy ustawy weszły wżycie isą stosowane, to ma miej-sce oczekiwanie na decyzję Trybunału Konstytucyjnego. Ma on zdecydować, czy usta-wa ta jest zgodna zKonstytucją.

Obecnie toczy się dyskusja na temat nowych rozwiązań wprowadzonych wsyste-mie emerytalnym. Zjednej strony środki zgromadzone wOFE faktycznie miały po-krycie wnp. papierach wartościowych, wktóre OFE inwestował. WZUS, natomiast, środki te są na bieżąco wypłacane obecnym emerytom, awzwiązku ztym stanowią je-dynie zapis księgowy. Zdrugiej strony, wzwiązku ztym, że większość środków zOFE jest inwestowana wobligacje Skarbu Państwa czy komunalne, to wypłata przyszłych będzie uzależniona od kondycji finansowej państwa.201

2.4. Międzynarodowe instytucje finansowe

2.4.1. Międzynarodowy Fundusz Walutowy Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) jest międzynarodową instytucją

finansową niosącą pomoc finansową krajom członkowskim znajdującym się wtrudnej sytuacji. Wchwili obecnej jego członkami jest 188 krajów, wtym Polska. Wjego skład wchodzi 17 wydziałów, które realizują prace analityczne, techniczne oraz zespół zarzą-dzający funduszem.

MFW monitoruje sytuację światowej gospodarki, gospodarek państw członkowskich, nadzoruje politykę finansową w państwach członkowskich oraz pomaga państwom członkowskim głównie poprzez udzielanie pożyczek pieniężnych krajom mającym trud-ności płatnicze. Prowadzi regularne konsultacje zkrajami członkowskimi zapewniając im doradztwo wzakresie polityki makroekonomicznej ifinansowej. Działania te mają na celu zapewnienie stabilności ekonomicznej systemu międzynarodowego.202

Przystąpienie kraju do MFW wiąże się ze zgodą na poddanie kontroli iocenie przez społeczność międzynarodową krajowej polityki gospodarczej ifinansowej, co ma na celu identyfikację słabości, które mogą prowadzić do niestabilności finansowej kraju. Stanowi to również zobowiązanie do prowadzenia rozsądnej polityki prowadzącej do wzrostu go-spodarczego.

MFW udziela kredytów krajom, które mają trudności ze spełnieniem swoich mię-dzynarodowych płatności inie mogą znaleźć innej formy finansowania na przystępnych warunkach. Kraj mający kłopoty finansowe, nie jest wstanie regulować swoich zobowią-zań międzynarodowych istwarza potencjalne problemy dla stabilności międzynarodo-wego systemu finansowego. Pomoc finansowa MFW ma na celu przywrócenie stabil-ności gospodarek itrwałego wzrostu gospodarczego wkrajach. MFW udziela również 200 Por. http://www.infor.pl/prawo/ubezpieczenia/ubezpieczenia-spoleczne/273898,2, Zmiany-w-OFE-O--co-chodzi-w-tej-reformie.html (stan z: 12.03.2014 r.). 201 International Money Fund, Our work, Surveillance, www.imf.org (stan z: 31.01.2014 r.). 202 International Money Fund, Our work, Surveillance, www.imf.org (stan z: 31.01.2014 r.).

64

preferencyjne kredyty krajom oniskich dochodach, które mają pomóc wrozwoju ich gospodarek izmniejszyć ubóstwo.203

Kredyty są zazwyczaj wypłacane wkilku transzach, awypłata kolejnej transzy wa-runkowana jest spełnieniem wcześniej określonych zamierzeń. Wypłaty realizowane są w umownej międzynarodowej jednostce rozrachunkowej zwanej Specjalnymi Prawa-mi Ciągnienia (SDR). Przyjmuje ona formę pieniądza bezgotówkowego, którym mogą posługiwać się jedynie banki centralne i niektóre instytucje finansowe w międzyna-rodowych rozrachunkach. Wartość SDR wyznaczana jest na podstawie koszyka walut, wskład którego wchodzą obecnie euro, dolar amerykański, funt szterling ijen. Wtabeli 2.2. zaprezentowano jak kształtował się kurs średni SDR wzł wokresie półrocznym na koniec miesiąca od sierpnia 2013 r. do stycznia 2014 r.

Tabela 2.7. Kurs średni SDR wokresie od sierpnia 2013 r. do stycznia 2014 r. (wzł)

Data Kurs średni NBP30.08.2013 r. 4,875030.09.2013 r. 4,773631.10.2013 r. 4,686829.11.2013 r. 4,742231.12.2013 r. 4,633731.01.2014 r. 4,7950

Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli kursów średnich NBP.

Początki funkcjonowania MFW sięgają 1944 r. Został on powołany na konfe-rencji wBretton Woods. Jego zadaniem było wsparcie pracy nad odbudową go-spodarek wyniszczonych II wojną światową. MFW nadzorował międzynarodowy system monetarny, działając na rzecz zapewnienia stabilności kursu walutowego oraz eliminacji ograniczeń dewizowych, które utrudniały wymianę handlową. Pierw-sze operacje finansowe, wramach tej organizacji, dokonane zostały w1947 r. Przez pierwsze dwie dekady istnienia, MFW finansował wwiększości kraje przemysłowe.

MFW pomagał finansowo m.in. krajom dotkniętym szokami naftowymi zlat 70. XX w., które doprowadziły wlatach 80. XX w. do ogromnego zadłużenia. Pomoc kra-jom zadłużonym warunkowana była wprowadzeniem bolesnych, aczkolwiek koniecz-nych reform.

W latach 1990–2004 MFW odegrał kluczową rolę w pomocy krajom Europy Wschodniej, wtym Polsce, wprzejściu zgospodarki centralnie planowanej do gospo-darki wolnorynkowej. Przez większość lat 90., kraje te ściśle współpracowały zMFW, korzystając zjej doradztwa politycznego, wsparcia technicznego ifinansowego. Proces pomocy krajom w przejściu do gospodarek rynkowych, które musiały wprowadzić trudne reformy, jednak zakończył się sukcesem. Wiele z tych krajów, w tym Polska w2004 r. przystąpiła do Unii Europejskiej.

203 International Money Fund, Lending, www.imf.org (stan z: 31.01.2014 r.).

65

Pomoc MFW dotarła również do krajów Azji Wschodniej, które w1997 r. ogarnął kryzys finansowy. Niemal każdy kraj dotknięty kryzysem poprosił opomoc finansową ipomoc wreformowaniu polityki gospodarczej.

Wlatach 90 XX w. MFW ściśle współpracował zBankiem Światowym wcelu po-mocy zadłużonym ubogim krajom. W1996 r. podjęto inicjatywę na rzecz głęboko za-dłużonych ubogich krajów. Miała ona na celu zapewnienie, że ubogie kraje są wstanie poradzić sobie zdługami. W1999 r. MFW wraz zBankiem Światowym uruchomił program oceny sektora finansowego irozpoczął przeprowadzanie oceny krajów na za-sadzie dobrowolności.

Wpierwszych latach XXI w. międzynarodowy przepływ kapitału napędzał gospo-darkę iumożliwił wielu krajom spłatę pożyczek od MFW. Wkonsekwencji zapotrze-bowanie na zasoby Funduszu spadło.

Spokój w globalnej gospodarce jednak nie trwał długo. MFW obecnie musi sprostać nowym wyzwaniom. Chodzi to m.in. o pomoc finansową krajom do-tkniętym kryzysem finansowym, który rozpoczął się w2007 r. wStanach Zjedno-czonych, aw2008 r. rozprzestrzenił się na cały świat.204 Skutki kryzysu odczuwalne były w krajach europejskich, również w Polsce. Globalny kryzys odsłonił słabość rozwiniętych rynków finansowych. MFW został zasypany wnioskami o wsparcie finansowe ipolityczne. Międzynarodowa społeczność zdała sobie sprawę, jak istot-ne okazało się wsparcie finansowe pochodzące zMFW. Jego zdolności kredytowe zostały trzykrotnie zwiększone do poziomu około 750 mld dolarów. Wcelu efek-tywnego wykorzystania tych funduszy oraz wzwiązku zkoniecznością dostosowa-nia instrumentów finansowych do zmieniających się potrzeb finansowych krajów członkowskich, MFW dokonał zmian wswojej polityce kredytowej. Stworzył ela-styczną, odnawialną linię kredytową dla krajów osilnych fundamentach gospodar-czych, a dla krajów o niskich dochodach, słabych gospodarczo przyśpieszył pro-ces kredytowy, który umożliwia pożyczenie znacznej kwoty środków pieniężnych wkrótkim czasie. Wzwiązku zkryzysem finansowym MFW udzielił już pomocy ponad 50 krajom na całym świecie iskierował ponad 325 mld dolarów środków do jego państw członkowskich.205

Pomoc MFW dla Europy trwa od 2008 r. wzwiązku ze światowym kryzysem fi-nansowym idodatkowo została wzmocniona od 2010 r. wzwiązku zkryzysem zadłu-żenia w strefie euro. MFW zalecił Europie koncentrację nad reformami struktural-nymi, wcelu zwiększenia wzrostu gospodarczego, tj. reformy rynku towarów iusług, rynku pracy iwprowadzenie zmian emerytalnych. MFW wezwał też członków strefy euro do podjęcia bardziej zdecydowanych działań wkierunku pełnej unii monetarnej, wtym jednolitego systemu bankowego oraz większej integracji fiskalnej.206

Polska przystąpiła do MFW 12 czerwca 1986 r. Kilkakrotnie korzystała zpomo-cy funduszu. Wartość pomocy finansowej udzielonej Polsce przez MFW zaprezento-

204 International Money Fund, History, www.imf.org (stan z: 31.01.2014 r.). 205 International Money Fund, Globalization and the Crisis (2005 – present), http://www.imf.org/external/about/histglob.htm, (stan z: 31.01.2014 r.). 206 International Money Fund, Tackling Current Challenges, www.imf.org (stan z: 31.01.2014 r.).

66

wano wtabeli 2.3. Na podstawie danych ujętych wtabeli można zauważyć, że Polska trzykrotnie korzystała zpomocy MFW w1990, 1991 i1994 r. Łączna wartość pomocy udzielonej Polsce wyniosła 1 236,9 mln SDR.

Tabela 2.8. Transakcje Polski zMFW

Lata Wartość udzielonej pomocy wmln SDR

Wartość spłaty wSDR

Wniesione opłaty wSDR

1990 357,5 0 17 ,31991 239,1 0 41,31992 0 0 43,91993 0 98 ,9 33,91994 640,3 219 ,4 33,31995 0 918 ,6 30,7Suma 1 236,9 1 236,9 200,4

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Republic of Poland: Transactions with the Fund to January 31, 2014, www.imf.org (stan z: 31.01.2014 r.).

Polska nie tylko korzystała z pomocy Funduszu, ale również wsparła MFW kwotą 6,27 mld euro. Umowa została podpisana wmarcu 2013 r. pomiędzy MFW iNarodowym Bankiem Polskim.207

2.4.2. Bank Światowy Bank Światowy powstał w1944 r. wwyniku postanowień konferencji wBretton

Woods. Wówczas jego działalność miała na celu odbudowę irozwój państw europej-skich po II Wojnie Światowej. Jego pierwsza pożyczka – 250 mln dolarów była udzielo-na Francji w1947 r.

Wchwili obecnej, mimo że odbudowa gospodarek państw wdalszym ciągu jest ważną częścią pracy banku ze względu na klęski żywiołowe, katastrofy humanitarne itp., to celem nadrzędnym jego działań jest zmniejszenie ubóstwa na świecie poprzez zrównoważony proces globalizacji.208

Bank założył sobie dwa główne cele do osiągnięcia do 2030 r. Jeden, to eliminacja skrajnego ubóstwa poprzez zmniejszenie odsetka osób żyjących za mniej niż 1,25 do-lara do 3% (w2010 r. odsetek ten wynosił 20,9%). Drugi, to promowanie wspólnego dobrobytu poprzez wspieranie wzrostu dochodów o40% dla każdego kraju.

Siedziba banku znajduje się wWaszyngtonie. Jednak posiada on ponad 120 biur na całym świecie. Zatrudnia ponad 10.000 pracowników-specjalistów zróżnych dziedzin

207 NBP zawarł umowę zMFW opożyczce do 6,27 mld euro, por. http://www.obserwatorfinansowy.pl/dispatches/nbp-zawarl-umowe-z-mfw-o-pozyczce-do-627-mld-euro/, http://finanse.wp.pl/kat,1033737,title,NBP-nie-ma-sygnalu-aby-srodki-pozyczki-NBP-dla-MFW-mialy-byc-uzyte-Belka,wid,15841256,wiadomosc.html (stan z: 31.01.2014 r.). 208 World Bank, http://www.worldbank.org/en/about/history (stan z: 2.02.2014 r.).

67

m.in. ekonomistów, ekspertów politycznych, ekspertów zsektora publicznego iinnych sek-torów oraz naukowców. Ponad 30% ekspertów jest zatrudnionych wbiurach krajowych.209

Tworzy go pięć ściśle powiązanych organizacji, amianowicie:• Międzynarodowy Banku Odbudowy iRozwoju (IBRD),• Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDA), • Międzynarodowa Korporacja Finansowa (IFC),• Agencja Wielostronnych Gwarancji Inwestycji (MIGA),• Międzynarodowe Centrum Rozwiązywania Sporów Inwestycyjnych (ICSID).

Międzynarodowy Banku Odbudowy iRozwoju utworzony został w1944 r. ima na celu zmniejszenie ubóstwa w krajach biednych i o średnich dochodach poprzez promowanie zrównoważonego rozwoju. Bank ten udziela długoterminowych poży-czek na preferencyjnych warunkach, gwarancji, proponuje produkty zarządzania ry-zykiem oraz usługi analityczne idoradcze. Fundusze do swojej działalności pozyskuje na światowych rynkach finansowych. Zgromadzone przez lata środki pozwalają na finansowanie działań na rzecz rozwoju państw. Wzamian za pomoc kraje muszą jed-nak dokonać pewnych zmian wzakresie np. walki zkorupcją, rozwoju demokracji, czy sektora prywatnego.210

Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju funkcjonujące w ramach Banku Świa-towego pomaga krajom najbiedniejszym na świecie. Ma na celu zmniejszenie ubóstwa poprzez udzielanie pożyczek idotacji na programy, które pobudzają wzrost gospodarczy, zmniejszają nierówności iprowadzą do poprawy warunków życia ludzi. Opisywane Sto-warzyszenie jest jednym z największych źródeł pomocy dla 82 najbiedniejszych krajów świata, zczego 40 to kraje afrykańskie.211

Międzynarodowa Korporacja Finansowa wswojej działalności koncentruje się wy-łącznie na finansowaniu sektora prywatnego w krajach rozwijających się w celu jego zrównoważonego rozwoju. Instytucja ta finansuje inwestycje, mobilizuje kapitał na mię-dzynarodowych rynkach finansowych, świadczy usługi doradcze dla przedsiębiorstw irządów.212

Agencja Wielostronnych Gwarancji Inwestycji została utworzona w 1988 r. jako członek Grupy Banku Światowego. Celem jej funkcjonowania jest promowanie bezpo-średnich inwestycji zagranicznych wkrajach rozwijających się. Wspiera ona wzrost go-spodarczy, zmniejszenie ubóstwa ipoprawy życia ludzi. Proponuje ubezpieczenia (gwa-rancje) ryzyka politycznego dla inwestorów ikredytodawców.213

Międzynarodowe Centrum Rozwiązywania Sporów Inwestycyjnych zostało utwo-rzone w celu rozstrzygania sporów inwestycyjnych między państwami a obywatelami 209 World Bank, http://www.worldbank.org/en/about/what-we-do (stan z: 2.02.2014 r.). 210 International Bank for Reconstruction and Development, http://web.worldbank.org/WBSI-TE/EXTERNAL/EXTABOUTUS/EXTIBRD/0,,menuPK:3046081~pagePK:64168427~piP-K:64168435~theSitePK:3046012,00.html (stan z: 2.02.2014 r.). 211 International Development Association, http://www.worldbank.org/ida/what-is-ida.html (stan z: 2.02.2014 r.). 212 International Finance Corporation, http://www.ifc.org/wps/wcm/connect/corp_ ext_content/ifc_external_corporate_site/about+ifc (stan z: 2.02.2014 r.). 213 Multilateral Investment Guarantee Agency, http://www.miga.org/ (stan z: 2.02.2014 r.).

68

innych państw. Jej zadaniem jest doprowadzenie do pojednania stron irozwiązania mię-dzynarodowych sporów inwestycyjnych.214

Organizacje, które tworzą Grupę Banku Światowego są własnością rządów państw członkowskich, które mają najwyższą władzę podejmowania decyzji wramach instytucji. Chodzi tu okwestie dotyczące m.in. polityki, finansów czy członkostwa.215

Zapewnia niskooprocentowane kredyty idotacje dla krajów rozwijających się. Obsłu-guje szeroki zakres inwestycji wtakich dziedzinach jak: edukacja, ochrona zdrowia, ad-ministracji publiczna, infrastruktura, rozwój sektora finansowego iprywatnego, rolnic-two, ochrona środowiska izarządzanie zasobami naturalnymi. Niektóre zprojektów są współfinansowane przez rządy państw, banki komercyjne iinne instytucje, atakże inwe-storów prywatnych. Poza wsparciem finansowym, Bank Światowy proponuje doradztwo polityczne, pomoc techniczną oraz przeprowadza badania ianalizy. Dodatkowo sponso-ruje, jest gospodarzem, atakże bierze udział wwielu konferencjach iforach.216

Wchwili obecnej Bank Światowy należy do 188 państw członkowskich, wtym Pol-ski od 1986 r. Aby stać się członkiem Banku Światowego dane państwo musi najpierw przyłączyć się do Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Zkolei członkostwo wpo-zostałych organizacjach wramach Banku Światowego jest uzależnione od członkostwa wMiędzynarodowym Banku Odbudowy iRozwoju.

Bank Światowy współpracuje zinnymi instytucjami międzynarodowymi, darczyńca-mi, społeczeństwem obywatelskim, stowarzyszeniami zawodowymi, społecznością aka-demicką wcelu poprawy koordynacji procedury ipraktyki pomocy wkrajach, zarówno na poziomie regionalnym, jak iglobalnym.

Działalnie Banku Światowego wciągu ostatnich 10 lat idzięki wzrostowi gospodar-czemu krajów rozwijających się, pomimo wyzwań istniejących wświatowej gospodarce, doprowadziło do zmniejszenia skrajnego ubóstwa opołowę.217

Wlatach 2002–2013 Bank Światowy udzielił wsparcia wszkoleniach ponad 4 mln nauczycieli szkół podstawowych, 2,7 mln pracowników służby zdrowia. Brał udział wza-pewnieniu opieki przedporodowej dla ponad 188 mln kobiet oraz dostępu do lepszego źródła wody dla 145 mln osób. Wsparł projekty budowy iremontów ponad 189 tys. km dróg. Ponadto wostatnich latach miał miejsce przyspieszony izwiększony transfer środ-ków pieniężnych wodpowiedzi na zapotrzebowanie m.in. na żywność, paliwo iwzwiąz-ku zkryzysem finansowym. W2008 r. wartość udzielonych pożyczek wzrosła z24,7 mld dolarów do 35,3 mld dolarów w2012 r.218

Wlatach 2010–2012 Bank wsparł 57 krajów we wzmocnieniu systemów zarządzania fi-nansami publicznymi, 28 krajów wpoprawie służby cywilnej isystemów administracji pu-blicznej, 27 krajów we wzmocnieniu polityki podatkowej oraz 11 krajów we wzmocnieniu systemów zamówień publicznych.

214 The International Centre for Settlement of Investment Disputes, https://icsid.worldbank.org/IC-SID/Index.jsp (stan z: 2.02.2014 r.). 215 World Bank, http://www.worldbank.org/en/about/leadership/members (stan z: 2.02.2014 r.). 216 World Bank, http://www.worldbank.org/en/about/what-we-do, (stan z: 2.02.2014 r.). 217 The World Bank Results 2013, World Bank, s. 5. 218 Polska – projekty iprogramy, http://www.worldbank.org/pl/country/poland/projects (stan z: 2.02.2014 r.).

69

Wzwiązku ze światowym kryzysem gospodarczym rozpoczętym w2008 r., Bank Świa-towy wsparł projekty, które miały na celu rozwijać sektor prywatny. Powodem takiej decyzji był fakt utraty pracy przez wielu ludzi wzwiązku zkryzysem.

Działalność pożyczkowa Banku Światowego dla Polski rozpoczęła się w1990 r. Dzięki niej sfinansowano łącznie 64 projekty na ogólną kwotę 7,1 mld dolarów. Dzięki tym środ-kom poprawie uległa sytuacja wtakich obszarach, jak: zdrowie, transport, infrastruktura, restrukturyzacja iprywatyzacja przedsiębiorstw państwowych, sprawność energetyczna oraz łagodzenie zmian klimatycznych .

Wlatach 2010–2013 Bank Światowy udzielił pożyczek Polsce wkwocie około 4,8 mld dolarów na 5 projektów (zob. tabela 2.4.). Program ten był największy od czasu, kiedy Polska przystąpiła do Banku Światowego. W2010 r. wartość pożyczki wyniosła ponad 1,3 mld dola-rów na projekt wsparcia polityki rozwoju. W2011 r. pożyczono już mniejszą kwotę o16,3% wstosunku do 2010 r. na poprawę efektywności energetycznej. W2012 r. wartość zaciągnię-tej pożyczki na dwa projekty wyniosła ponad 1 mld dolarów ibyła to kwota mniejsza wsto-sunku do pożyczonej w2011 r. o8,4%. W2013 r. wstosunku do 2012 r. pożyczono od Ban-ku Światowego kwotę ponad 1,3 mld dolarów ibyła to kwota wyższa o28%.

Tabela 2.9. Liczba projektów, wartość oraz dynamika wartości udzielonych pożyczek Polsce przez Bank Światowy wlatach 2010–2013

Wyszczególnienie 2010 r. 2011r. 2012 r. 2013 r. SumaLiczba projektów 1 1 2 1 5Wartość udzielonej pożyczki (wmln dolarów) 1331,3 1114,5 1021,4 1307,8 4775

Dynamika wartości pożyczek (rok poprzedni = 100%) – 83,7% 91,6% 128,0% –

Źródło: opracowanie własne na podstawie Country Lending Summaries – Poland, http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/PROJECTS/0,,countrycode:PL~menuPK:64820012~pageP-

K:64483921~piPK:64483961~subTitle:Lending+Vol~theSitePK:40941,00.html (stan z: 2.02.2014 r.).

Na spotkaniu, które odbyło się w2012 r., przedstawiciele Banku Światowego zade-klarowali, że wdalszym ciągu chcą rozwijać współpracę zPolską poprzez zapewnienie jej nadal pomocy finansowej itechnicznej. Zdrugiej strony, Bank ten chce, aby Polska zaangażowała się we współpracę ztą instytucją wcelu rozwoju innych krajów poprzez wsparcie finansowe, dzielenie się swoim doświadczeniem w zakresie transformacji oraz aktywny udział wglobalnych debatach.219

2.4.3. Europejski Bank Inwestycyjny Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) to instytucja finansowa, która jest własnością

28 państw Unii Europejskiej. Zapewnia on finansowanie długoterminowe projektów inwestycyjnych, które wistotny sposób mają przyczynić się do wzrostu gospodarczego, zatrudnienia, spójności gospodarczej ispołecznej oraz zrównoważonego rozwoju środo-219 Bank Światowy zamierza poszerzać współpracę zPolską, 12.04.2012 r. http://www.worldbank.org/pl/news/press-release/2012/04/12/world-bank-to-further-broaden-its-partnership-with-poland (stan z: 2.02.2014 r.).

70

wiska wEuropie ipoza nią. Projekty te zatem mają przyczyniać się do wspierania reali-zacji celów polityki Unii Europejskiej. Instytucja ta finansuje wgłównej mierze (w90%) państwa należące do Unii Europejskiej, ale także kraje sąsiedzkie, kraje współpracujące UE lub ubiegające się oczłonkostwo wUnii.

Obszarami działalności EBI są:• wspieranie małych iśrednich przedsiębiorstw (twórców 80% nowych miejsc pracy),• zmniejszanie nierówności gospodarczych ispołecznych między regionami,• ochrona ipoprawa jakości środowiska naturalnego,• promowanie innowacji poprzez inwestycje informatyczne, wkapitał ludzki ispołeczny,• powiązanie regionalnej ikrajowej infrastruktury transportu ienergii,• wspieranie konkurencyjności ibezpieczeństwa dostaw energii.220

Główna aktywność EBI skupiona jest wokół udzielania pożyczek (około 90% aktyw-ności EBI). Poza tym, bank ten wystawia gwarancje, które pomagają przyciągnąć nowych inwestorów, dokonuje inwestycji na rynku kapitałowym oraz świadczy usługi doradcze wzakresie zarządzania projektami oraz proponuje pomoc techniczną, co ma ułatwić re-alizację inwestycji.221

EBI pozyskuje środki finansowe na międzynarodowych rynkach kapitałowych po-przez emisje obligacji. Dobra ocena EBI woczach inwestorów pozwala na pożyczanie środków na korzystnych warunkach. Wzwiązku ztym EBI jest wstanie zaproponować dobre warunki dla swoich klientów. Warto zaznaczyć, że bank ten nie prowadzi działal-ności nastawionej na zysk.222

Na koniec 2012 r. kapitał EBI wyniósł 242 mld euro. Wtym samym roku pań-stwa członkowskie zwiększyły kapitał EBI o10 mld euro. To pozwoliło zaplanować około 60 mld euro dodatkowych pożyczek między 2013 a2015 r.223

EBI pożycza środki głównie krajom członkowskim Unii Europejskiej. Potwier-dzają to dane zaprezentowane wtabelach 2.5. i2.6. Wlatach 2008–2013 wblisko 90% środki finansowe były kierowane do krajów Unii Europejskiej, wtym do Polski w2008 r. trafiło 2,8 mld euro środków, co stanowiło 5% środków, aw2013 r. do Polski skierowano 5,7 mld euro, czyli 9% środków.

Tabela 2.10. Wartość pożyczek udzielonych przez EBI wlatach 2008–2013 (wmld euro)

Wyszczególnienie 2008 r. 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r.Unia Europejska 52 70,6 63,5 54 45,3 64– wtym Polska 2,8 4,8 5,6 5,3 4,4 5,7Kraje partnerskie 6 8,3 8,4 6,9 7,1 7,7Suma 58 78,9 71,9 60,9 52,4 71,7

Źródło: opracowanie własne na podstawie Finance contracts signed, http://www.eib.europa.eu (stan z: 2.02.2014 r.)

220 European Investment Bank, http://www.eib.org/about/index.htm (stan z: 2.02.2014 r.). 221 European Investment Bank, http://www.eib.org/products/index.htm (stan z: 2.02.2014 r.). 222 Portal Unii Europejskiej, http://europa.eu/about-eu/institutions-bodies/eib/index_pl.htm (stan z: 2.02.2014 r.).223 European Investment Bank, Projects Financed, http://www.eib.europa.eu/projects/loans/index.htm (stan z: 2.02.2014 r.).

71

Tabela 2.11. Struktura pożyczek udzielonych przez EBI wlatach 2008–2013 (w%)

Wyszczególnienie 2008 r. 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r.Unia Europejska 90 89 88 89 86 89– wtym Polska 5 7 9 10 10 9Kraje partnerskie 10 11 12 11 14 11Suma 100 100 100 100 100 100

Źródło: opracowanie własne.

Ze wskaźników dynamiki pożyczek udzielanych przez EBI wynika, że w2013 r. wsto-sunku do 2008 r. wartość udzielonych pożyczek wzrosła o24% do kwoty 71,7 mld euro.

Wprzypadku krajów Unii Europejskiej wartość pożyczek wzrosła o23% do po-ziomu 64 mld euro. Jeśli chodzi o kraje partnerskie wzrost wartości pożyczek wy-niósł 28% (7,7 mld euro). Polska również odnotowała wzrost pożyczek zEBI w2013 r. wstosunku do 2008 r. wwysokości 104% do kwoty 5,7 mld euro (zob. tabele 2.5. i2.7.).

Tabela 2.12. Dynamika pożyczek udzielonych przez EBI wlatach 2008–2013 (w%)

Wyszczególnienie

2009

/200

8

2010

/200

9

2011

/201

2012

/201

1

2013

/201

2

2013

/200

8

Unia Europejska 136 90 85 84 141 123– wtym Polska 171 117 95 83 130 204Kraje partnerskie 138 101 82 103 108 128Suma 136 91 85 86 137 124

Źródło: opracowanie własne.

EBI wlatach 2008–2013 wydał 393,7 mld euro na finansowanie projektów. Wodniesie-niu do rodzaju sektorów, to wnajwiększym stopniu finansowana była działalność kredyto-wa państw członkowskich. Wanalizowanych latach EBI wydał na ten cel 96,2 mld euro, co stanowiło ponad 24% sumy udzielonych pożyczek. Niewiele mniej, bo 87,2 mld euro EBI wydał na transport. Udział tych wydatków wsumie wyniósł nieco ponad 22%. Na trzecim miejscu wśród finansowanych sektorów znalazła się energetyka. Kwota finansowania wy-niosła 63,4 mld euro, audział wstrukturze wyniósł ponad 16% (zob. tabela 213.).

Wlatach 2008–2013 EBI przyznał środki na projekty realizowane przez Polskę włącz-nej wysokości 28,6 mld euro. Inwestycje te mają na celu podobnie jak winnych państwach członkowskich Unii Europejskiej wspieranie inwestycji, których celem jest zmniejsza-nie dysproporcji wrozwoju regionów, wzmacnianie konkurencyjności gospodarczej oraz podnoszenie poziomu życia obywateli.224 WPolsce najwięcej środków, bo 46,2% (13,2 mld euro) trafiło do transportu, wdrugiej kolejności do sektora finansowego – na linie kredyto-

224 Działalność EBI wPolsce w2012 roku, Europejski Bank Inwestycyjny, luty 2013 r.

72

we wwysokości 4,1 mld euro, co stanowiło 14,3% wszystkich środków pożyczonych przez Polskę. Na trzecim miejscu znalazły się usługi (zob. tabela 2.13.)

Tabela 2.13. Wartość oraz struktura pożyczek udzielonych krajom członkowskim Unii Europejskiej, wtym Polsce przez EBI wlatach 2008–2013 według sektorów

Lp. Rodzaj sektora

Unia Europejska PolskaWartość (wmld euro)

Wskaźnik struktury

(w%)

Wartość (wmld euro)

Wskaźnik struktury

(w%)1. Rolnictwo, leśnictwo

rybołówstwo, 2,6 0,7% 0,3 1,0%

2. Infrastruktura 5,4 1,4% 0,7 2,4%3. Finanse

(linie kredytowe)96,2 24,4% 4,1 14,3%

4. Edukacja 14,6 3,7% 1,4 4,9%5. Energia 63,4 16,1% 2 7,0%6. Zdrowie 9,9 2,5% 0,6 2,1%7. Przemysł 47,5 12,1% 0,8 2,8%8. Usługi 17,2 4,4% 3,3 11,5%9. Odpady stałe 2,1 0,5% 0 0,0%10. Telekomunikacja 13,4 3,4% 0,5 1,7%11. Transport 87,2 22,1% 13,2 46,2%12. Urbanizacja 12,6 3,2% 0,9 3,1%13. Woda, kanalizacja 21,6 5,5% 0,8 2,8%Suma 393,7 100% 28,6 100,0%

Źródło: opracowanie własne na podstawie Finance contracts signed, http://www.eib.europa.eu (stan z: 2.02.2014 r.)

2.4.4. Europejski Bank Odbudowy iRozwoju Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOiR) jest międzynarodową instytucją

finansową utworzoną w1991 r., aby sprostać wyzwaniom związanym zupadkiem ko-munizmu wEuropie Środkowo-Wschodniej. Jego właścicielami są 64 kraje, Unia Euro-pejska oraz Europejski Bank Inwestycyjny. Obecnie współfinansuje projekty pochodzące zkrajów od Europy Środkowej do Azji Środkowej przede wszystkim wsektorze prywat-nym, gdzie mogą pojawić się trudności zpozyskaniem środków zrynku. Pomaga także państwom wprzejściu do gospodarki rynkowej. Cechą charakterystyczną banku jest pil-ność izdolność szybkiego izdecydowanego reagowania na ważne wydarzenia.225

EBOiR zapewnia finansowanie dobrze zorganizowanych projektów dla banków, przemysłu i przedsiębiorstw. Współpracuje także z przedsiębiorstwami państwowymi. 225 EBOiR: http://www.ebrd.com/pages/about/history.shtml (stan z: 3.02.2012 r.).

73

Bank ten finansuje projekty, na które trudno jest pozyskać środki w inny sposób. Fi-nansowanie odbywa się bezpośrednio lub przez pośredników, takich jak: banki lokalne ifundusze inwestycyjne. Każda transakcja jest dostosowywana do sytuacji danego kraju, regionu ibranży. Wartość finansowania kształtuje się wprzedziale od 5 do 230 mln euro. Ponadto EBOiR zarządza sześcioma funduszami przeznaczonymi na zapewnienie bez-pieczeństwa jądrowego. Największy znich jest przeznaczony na przekształcenie zniszczo-nego reaktora wCzarnobylu wstan bezpieczny dla środowiska.

EBOiR zarządza kapitałem w wysokości 21 bln euro. Dla celów inwestycyjnych idziałalności operacyjnej bank pozyskuje środki na rynkach kapitałowych emitując pa-piery wartościowe. Ich nabywcami są: banki centralne, fundusze emerytalne, firmy ubez-pieczeniowe.226

Tabela 2.14. Skumulowana wartość, struktura oraz liczba projektów finansowanych przez EBOiR wPolsce do lipca 2013 r.

Lp. Sektor gospodarki

Skumulowana wartość projektów

(wmln euro)

Struktura wartości

projektów

Liczba projektów

1. Energetyka 1 094 18% 192. Finanse

(instytucje finansowe)1 852 30% 89

3. Agrobiznes 314 5% 264. Fundusze akcji 536 9% 475. Teleinformatyka 528 8% 146. Produkcja iusługi 838 13% 537. Nieruchom*ości

iturystyki243 4% 28

8. Infrastruktura 812 13% 38Suma 6 217 100% 314

Źródło: opracowanie własne na podstawie Strategy for Poland as approved by the Board of Directors at its meeting on 17 December 2013, EBOiR, s. 3.

EBOiR jest instytucją aktywną również wPolsce. Wspiera finansowo wiele projek-tów inwestycyjnych. Jest to spowodowane koniecznością modernizacji ważnych sekto-rów gospodarki tj. energetyka, restrukturyzacji iprywatyzacji niektórych segmentów tj. przemysł, czy infrastruktura. Zgodnie ze „Strategią dla Polski” zatwierdzoną wgrud-niu 2013 r. bank będzie wspierał działania na obszarze Polski wzakresie:227

• wspierania gospodarki niskowęglowej, ponieważ udział użycia węgla kamiennego wPolsce do produkcji energii wciąż stanowi więcej niż 80%. Dlatego polska gospo-darka pozostaje jedną zostatnich wEuropie pod względem efektywności energe-tycznej iredukcji emisji gazów cieplarnianych;

226 EBOi por. http://www.ebrd.com/pages/about/what.shtml (stan z: 3.02.2012 r.). 227 Strategy for Poland as approved by the Board of Directors at its meeting on 17 December 2013, EBOiR, s. 1–2.

74

• wzmocnienia roli sektora prywatnego wgospodarce;• pomocy wzrównoważonym rozwoju rynku finansowego.

Do lipca 2013 r. EBOiR podpisał w Polsce 314 projektów o wartości ponad 6 217 mln euro (zob. tabela 2.14.). Najwięcej projektów, bo 89 owartości 1 852 mln euro zostało sfinansowanych wsektorze finansów dla instytucji finansowych, co stanowiło 30% łącznej wartości projektów. Wdrugiej kolejności finansowane były projekty z zakresu energetyki i stanowiły 18% wartości wszystkich projek-tów.

2.4.5. Nordycki Bank Inwestycyjny Nordycki Bank Inwestycyjny (NIB) jest kolejną międzynarodową instytucją finan-

sową. Powstał w1975 r. zinicjatywy pięciu krajów: Danii, Islandii, Finlandii, Norwegii iSzwecji. Działalność rozpoczął w1976 r. Obecnie właścicielami NIB są: Dania, Esto-nia, Finlandia, Islandia, Łotwa, Litwa, Norwegia iSzwecja.

NIB zarządza kapitałem wwysokości około 6,14 mld euro. Ostatnia decyzja opod-wyższeniu kapitału o2 mld EUR została podjęta w2010 r., aweszła wżycie w2011 r. Największy udział wstrukturze kapitału mają: Szwecja wwysokości 34,6%, następnie Norwegia: 21,5%, Dania: 21,1% oraz Finlandia: 17,7%.228

Finansuje on projekty, które mają na celu zwiększenie konkurencyjności iochronę środowiska wkrajach skandynawskich ibałtyckich. Wcelu wzrostu konkurencyjności krajów NBI wspiera projekty prowadzące do wzrostu wydajności poprzez postęp tech-niczny, innowacje, rozwój kapitału ludzkiego, poprawę infrastruktury i zwiększenie efektywności rynku. Dla osiągnięcia celu ochrony środowiska, NIB finansuje projek-ty wzakresie poprawy efektywności wykorzystania zasobów, rozwoju konkurencyjnej gospodarki niskoemisyjnej iczystych technologii .

NIB skupia swoją działalność wpięciu obszarach :1) energetyka iśrodowisko,2) infrastruktura, transport itelekomunikacja,3) przemysł iusługi,4) instytucje finansowe oraz małe iśrednie przedsiębiorstwa.

Bank udziela długoterminowych kredytów i gwarancji na konkurencyjnych wa-runkach wsektorze prywatnym ipublicznym. 229Obecnie NBI proponuje produkty ta-kie jak:230

• kredyty dla przedsiębiorstw, z czego kredyty udzielone w krajach członkowskich stanowią główną część działalności kredytowej banku;

• programy kredytowe, gdzie środki są wypłacane wtranszach przez pośredników;• złożone finansowanie, w tym partnerstwo publiczno-prywatne, tj. finansowanie

projektów we współpracy zinnymi międzynarodowymi instytucjami finansowymi, sektorem publicznym iprywatnym;

• gwarancje;228 The Nordic Investment Bank, http://www.nib.int/about_nib/capital_structure (stan z: 3.02.2014 r.). 229 The Nordic Investment Bank por. http://www.nib.int/about_nib/ mission_values/vision_and_stra-tegy (stan z: 3.02.2014 r.). 230 The Nordic Investment Bank por. http://www.nib.int/loans/sectors (stan z: 3.02.2014 r.)

75

• pożyczki dla państw igmin, jako gwarancje lub bezpośrednie pożyczki;• pożyczki środowiskowe ukierunkowane na walkę ze zmianami klimatu, podnosze-

niem efektywności energetycznej, zwiększeniem wytwarzania energii ze źródeł od-nawialnych.Bank udziela pożyczek zarówno wkrajach członkowskich, jak ina rynkach wscho-

dzących m.in. wAfryce, na Bliskim Wschodzie, Azji, Europie, Eurazji oraz Ameryce Łacińskiej.

W2012 r. NBI udzielił blisko 2,4 mld euro pożyczek, o21% więcej niż w2011 r. Fundusze dla swojej działalności pozyskuje pożyczając na międzynarodowych ryn-kach kapitałowych. Jest to możliwe, gdyż obligacje NIB mają najwyższą ocenę ratin-gową.

Polska korzysta zpożyczek proponowanych przez NBI (zob. tabela 2.15.). Wlatach 2008–2013 polskie instytucje pożyczyły wNBI kwotę 330 mln euro. W2008 r. NBI po-życzył Gdansk Transport Company S.A. 150 mln euro na budowę autostrady A1 mię-dzy Gdańskiem aToruniem. Okres kredytowania ustalono na 30 lat.

Tabela 2.15. Pożyczki udzielone Polsce przez NBI wlatach 2008–2013 r.

Wyszczególnienie 2008 r. 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. Suma

Kwot

a po

życz

ki

(wmln euro) 150 – 50 30 100 – 330Okres kredytowania (wlatach)

30 – 12 8 30 – –

Źródło: opracowanie własne na podstawie http://www.nib.int/loans/agreed_loans (stan z: 3.02.2014 r.).

W2010 r. NIB udzielił pożyczkę wwysokości 50 mln euro na okres 12 lat spół-ce ENERGA, jednej zczterech wiodących grup energetycznych działających wPolsce. Pozyskane środki przeznaczone są na finansowanie modernizacji ibudowy sieci elek-troenergetycznych niskiego iśredniego napięcia.

W2011 r. NIB pożyczył Bankowi Ochrony Środowiska 30 mln euro na 8 lat na fi-nansowanie projektów prowadzących do poprawy stanu środowiska. Wszczególności chodzi owspieranie rozwiązań dotyczących energii odnawialnej, efektywności ener-getycznej isystemów oczyszczania ścieków. Program skierowany jest do gospodarstw domowych, gmin, małych iśrednich przedsiębiorstw.

W2012 r. NBI pożyczył Bankowi Gospodarstwa Krajowego kwotę 100 mln euro na 30 lat. Pożyczka została udzielona na budowę 37-kilometrowego odcinka autostra-dy A1 między Strykowem aTuszynem. Wlatach 2009 i2013 Polska nie korzystała zfi-nansowania przez NBI.

76

3. Finanse publiczne (M. Miszczuk)

3.1. Istota izakres finansów publicznych

3.1.1. Istota finansów publicznychPojęcie finansów publicznych wiąże się z potrzebą zwrócenia uwagi na dwa

jego człony. Pierwszym jest słowo „finanse”, które wliteraturze określane jest jako „zjawiska, w których pieniądz występuje w postaci przepływających strumieni pieniężnych”.232 Drugim członem jest wyraz „publiczne” oznaczający ich społecz-ny lub ogólnonarodowy charakter.233 Stąd też finanse publiczne wliteraturze defi-niowane są jako publiczne zasoby środków pieniężnych, ale też dokonywane tymi środkami operacje i normy prawne je regulujące.234 Niektórzy autorzy definicji wyjaśniają na czym polegają te operacje, określając je jako gromadzenie docho-dów idokonywanie wydatków.235 Jednak takie określenie operacji zawęża pojęcie finansów do strumieni dochodowych iwydatkowych nie obejmując innych stru-mieni pieniężnych (np. przychodowych). Wolną od tych mankamentów jest de-finicja przyjęta przez S. Owsiaka, który traktuje finanse publiczne jako „zjawiska i procesy związane z powstawaniem i rozdysponowywaniem pieniężnych środ-ków publicznych, zapewniających funkcjonowanie sektora publicznego”.236 Poję-cie sektora publicznego autor definicji traktuje wpotocznym rozumieniu, zdając sobie sprawę zniejednoznaczności tego terminu. Wyjaśnieniu pojęcia sektora fi-nansów publicznych poświęcony jest następny punkt rozdziału.

3.1.2. Zakres podmiotowy finansów publicznychZ zakresem podmiotowym finansów publicznych wiąże się pojęcie sektora

publicznego. Do tego sektora zalicza się obok podmiotów sektora finansów pu-blicznych również instytucje komercyjne stanowiące własność państwa, jedno-stek samorządu terytorialnego (JST) oraz banku centralnego.237 Zkolei sam sek-tor finansów publicznych zdefiniowany jest wustawie ofinansach publicznych.238 Wart. 9 wymieniono jednostki zaliczone do sektora finansów publicznych, są to:1. Organy władzy publicznej, wtym administracji rządowej, organy kontroli pań-

stwowej iochrony prawa, sądy itrybunały2. Jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki3. Jednostki budżetowe4. Samorządowe zakłady budżetowe5. Agencje wykonawcze232 A. Majchrzycka-Guzowska, Finanse iprawo finansowe, wyd. 2 zmienione, Warszawa 1996, s. 7. 233 C. Kosikowski, E. Ruśkowski (red.), Finanse publiczne iprawo finansowe, Warszawa 2003, s. 19. 234 W. Wójtowicz (red.), Zarys finansów publicznych iprawa finansowego, Zakamycze 2005, s. 16.235 C. Kosikowski, E. Ruśkowski, Finanse… ,op.cit., s. 20. 236 S. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria ipraktyka, Warszawa 2005, s. 21. 237 T. Strąk, Modele dokonań jednostek sektora finansów publicznych, Warszawa 2012, s. 65. 238 Ustawa zdnia 27 sierpnia 2009 r. ofinansach publicznych, Dz. U. 2009, Nr 157, poz. 1240.

77

6. Instytucje gospodarki budżetowej7. Państwowe fundusze celowe8. ZUS i zarządzane przez niego fundusze oraz KRUS i fundusze zarządzane przez

Prezesa KRUS9. Narodowy Fundusz Zdrowia10. Samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej11. Uczelnie publiczne12. PAN itworzone przez nią jednostki organizacyjne13. Państwowe isamorządowe instytucje kultury oraz państwowe instytucje filmowe14. Inne państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie od-

rębnych ustaw wcelu wykonywania zadań publicznych, zwyłączeniem przedsię-biorstw, jednostek badawczo-rozwojowych, banków ispółek prawa handlowegoTak określony sektor finansów publicznych nie powinien budzić wątpliwości, ja-

kie konkretne jednostki do niego należą. Na przykład do tego sektora zaliczyć należy Sejm, Senat, Prezydenta RP, Radę Ministrów wraz z poszczególnymi ministerstwa-mi. Ponadto są wtym sektorze organy kontroli takie jak NIK, Regionalna Izba Ob-rachunkowa, Państwowa Inspek-cja Pracy, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Państwo-wa Inspekcja Handlowa, Komisja Nadzo-ru Finansowego iwiele innych. Dużą grupę jednostek sektora finansów publicznych stanowią jednostki samorządu terytorialnego. Najliczniejszą grupą wliczbie 2479 są gminy (razem zmiastami na prawach powiatu), zdecydowanie mniej, bo 314 jest powiatów (nazywanych niekiedy ziemskimi) inaj-mniej województw – 16. Poza tym jednostki samorządu terytorialnego mogą tworzyć związki komunalne, które również należą do sektora finansów publicznych. Nie należą natomiast do tego sektora stowarzyszenia gminne ipowiatowe, chociaż można je zali-czyć do szeroko rozumianego sektora publicznego. Ze względu na to, że jednostki sek-tora finansów publicznych realizując cele publiczne (społeczne), działają na zasadach niekomercyjnych, korzystają zmajątku publicznego ize środków publicznych oraz ich gospodarka finansowa podlega, określonym przez prawo, zasadom,239 przyjmują spe-cyficzne dla siebie formy organizacyjne.240

Podstawową formą jednostek sektora finansów publicznych jest jednostka bu-dżetowa. Łączy się one zbudżetem brutto wten sposób, że pokrywa swoje wydatki bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadza na rachunek dochodów odpowiedniego budżetu. Oznacza to, że całe dochody realizowane przez jednostkę budżetową wpływają na rachunek odpowiedniego budżetu (państwa lub jednostki samorządu terytorialnego) iodpowiednio wydatki realizowane przez tę jednostkę są jednocześnie wydatkami budżetowymi.241 Tę formę organizacyjną przyjmują przede wszystkim urzędy (państwowe isamorządowe), szkoły iprzedszkola publiczne.

239 T. Augystyniak-Górna, Sektor finansów publicznych, Warszawa 2011, s.5. 240 Przepisy regulujące zasady gospodarki finansowej różnych form organizacyjnych sektora finansów pu-blicz-nych zawarte są wartykułach 11-32 ustawy zdnia 27 sierpnia 2009 r. ofinansach publicznych, Dz. U. 2009, Nr 157, poz. 1240. 241 Wyjątek stanowią jednostki oświatowe, których dochody z określonych źródeł (darowizn, od-szkodowań, opłat egzaminacyjnych iinnych) mogą być gromadzone na wyodrębnionym rachunku.

78

Inaczej rozwiązana jest gospodarka finansowa pozostałych form organizacyjnych jednostek sektora finansów publicznych. Nie maja one powiązania brutto zbudżetem, czyli ich dochody iwydatki nie są jednocześnie dochodami iwydatkami budżetu (pań-stwa lub jednostki samorządu terytorialnego). Łączą się one zatem netto zbudżetem.242

Samorządowe zakłady budżetowe odpłatnie wykonują wyodrębnione zadania, po-krywają koszty swojej działalności zprzychodów własnych, mogą otrzymywać zbu-dżetu dotacje przedmiotowe (do 50% kosztów jego działalności), dotację podmiotową lub celową (na dofinansowanie inwestycji lub na zadania bieżące finansowane ze środ-ków UE iinnych zagranicznych środków bezzwrotnych). Do budżetu jednostki samo-rządu terytorialnego wpłacają nadwyżki środków obrotowych. Wtakiej formie mogą być zorganizowane jednostki, które realizują zadania miedzy innymi wnastępującym zakresie: gospodarki mieszkaniowej, dróg, ulic, mostów, placów, wodociągów, kanali-zacji, zaopatrzenia wenergię elektryczną, cieplną igaz, lokalnego transportu zbioro-wego, targowisk, zieleni gminnej, pomocy społecznej, kultury fizycznej, prowadzenia ogrodów zoologicznych icmentarzy.

Państwowe fundusze celowe zkolei są ustawowo powołane. Przychody tych fundu-szy pochodzą ze środków publicznych, awydatki przeznaczane są na realizację wyod-rębnionych zadań państwowych. Fundusz celowy nie ma osobowości prawnej, stanowi wyodrębniony rachunek bankowy, którym dysponuje minister lub inny organ wska-zany wustawie. Koszty funduszu mogą być pokrywane tylko wramach posiadanych środków tj. bieżących przychodów, dotacji zbudżetu ipozostałości środków zokresów poprzednich (fundusze nie zaciągają zobowiązań). Ze środków funduszu mogą być udzielane pożyczki jednostkom samorządu terytorialnego.

Następną formą, jaką mogą przyjmować jednostki sektora finansów publicznych, jest agencja wykonawcza. Jest to państwowa osoba prawna tworzona na podstawie odrębnej ustawy. Wplanie dochodów iwydatków agencji wydatki nie mogą przekraczać docho-dów, chyba że za zgodą ministra pełniącego nadzór nad agencją. Agencja może otrzy-mywać dotacje zbudżetu państwa. Może też zaciągać zobowiązania, jeśli są zapewnione środki na obsługę długu. Corocznie wpłaca do budżetu państwa nadwyżkę środków fi-nansowych ustaloną na koniec roku (po zapłaceniu podatków).

Podobnie jak agencja wykonawcza, państwową jednostką jest instytucja gospodarki budżetowej. Uzyskuje ona osobowość prawną zchwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego. Odpłatnie wykonuje wyodrębnione zadania, pokrywa koszty swojej działal-ności oraz zobowiązania zuzyskiwanych przychodów. Może otrzymywać dotacje zbu-dżetu państwa na realizację zadań publicznych oraz dotację na pierwsze wyposażenie w środki obrotowe. W odróżnieniu od agencji wykonawczej nie jest zobowiązana do wpłat na rzecz budżetu państwa.

Jednostkami sektora finansów publicznych jest ZUS i KRUS, które zarządzają państwowymi funduszami celowymi, wymienionymi wcześniej. Podobnie zaliczo-ny do sektora jest NFZ oraz samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej. Są to

Służą one pokryciu wydatków np. na cele. wskazanych przez darczyńcę lub odtworzenie mienia. Por. Ostaszewski J. (red.), Finanse, wydanie 6 , Difin, Warszawa 2013, s.112. 242 T. Augystyniak-Górna, Sektor… op.cit., s. 16.

79

przede wszystkim przychodnie iszpitale. Organami założycielskimi dla nich są, obok organów administracji rządowej, również jednostki samorządu terytorialnego. Warto zwrócić przy tym uwagę, że część zakładów opieki zdrowotnej (podstawowej opieki) jest przekształcona współki partnerskie iwzwiązku ztym stanowi jednostki finansów prywatnych.

Do sektora finansów publicznych zaliczone są też uczelnie publiczne. Należą do nich uniwersytety, uczelnie techniczne, medyczne, ekonomiczne, pedagogiczne, wychowania fizycznego, teologiczne, artystyczne, służb mundurowych (wojskowe, pożarnicze, po-licyjne). Spośród ważniejszych wymienić można Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloński, Politechnikę Warszawską, Akademię Górniczo-Hutniczą wKrakowie, SGH, SGGW, AWF wWarszawie. Uczelnią publiczną jest też Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Chrześcijańska Akademia Teologiczna wWarszawie, natomiast Katolicki Uniwersytet Lubelski nie należy do sektora finansów publicznych.243

Nie budzi wątpliwości zaliczenia do sektora finansów publicznych Polskiej Akademii Nauk ijej jednostek organizacyjnych. Instytucja ta została, podobnie jak NFZ, ZUS czy KRUS, bezpośrednio wymieniona wustawie.

Zkolei państwowe isamorządowe instytucje kultury oraz państwowe instytucje fil-mowe stanowią pokaźną grupę jednostek. Są to przede wszystkim biblioteki, domy kultury, muzea, teatry, kina, opery, filharmonie. Ich zadaniem jest organizowanie ipro-wadzenie działalności kulturalnej. Państwowe instytucje filmowe natomiast zajmują się produkcją iopracowywaniem filmów.244

Najwięcej wątpliwości budzą państwowe i samorządowe osoby prawne, które wy-konują określone przez ustawy zadania publiczne. Ustawa ofinansach publicznych nie wymienia nazw tych podmiotów. Spośród państwowych podmiotów wyróżnić można np. niektóre agencje (ale nie wykonawcze), parki narodowe, ale też Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska iGospodarki Wodnej, Centrum Doradztwa Rolniczego wBrwi-nowie, Polskie Centrum Akredytacji iinne. Do samorządowych zalicza się Wojewódzki Ośrodek Ruchu Drogowego. Ztreści przepisu art. 9 ustawy ofinansach publicznych wy-nika, że niektóre podmioty, chociaż spełniają warunki (maja osobowość prawną ireali-zują zadania publiczne) są wyłączone zsektora. Nie zalicza się wzwiązku ztym do sekto-ra finansów publicznych NBP, BGK, spółek akcyjnych (nawet ze 100% udziałem skarbu państwa czy JST) izograniczoną odpowiedzialnością. Wyłączenie to dotyczy również przedsiębiorstw państwowych (tych, które nie zostały przekształcone w spółki prawa handlowego) ijednostek badawczo-rozwojowych. Te ostatnie przyjmują formy instytu-tów naukowo-badawczych, ośrodków badawczo-rozwojowych, centralnych laborato-riów iinne. Natomiast przedsiębiorstwa państwowe zostały wwiększości przekształcone współki bądź podlegały likwidacji. Do tych nielicznych, istniejących do dzisiaj zaliczyć można przykładowo następujące przedsiębiorstwa: Polska Żegluga Morska wSzczecinie, Państwowe Przedsiębiorstwo Odzieżowe wSieradzu, Biuro Urządzenia Lasu iGeodezji Leśnej.

243 Por. www..nauka.gov.pl/uczelnie-publiczne/ (stan z11.02.2014) 244 J. Ostaszewski (red.), Finanse… op.cit., s.127.

80

3.1.3. Zakres przedmiotowy finansów publicznychUstawa ofinansach publicznych określa zakres przedmiotowy finansów publicznych

ujmując go wkilku punktach. Zgodnie zart. 3 tej ustawy finanse publiczne dotyczą pro-cesów gromadzenia środków publicznych oraz ich rozdysponowania. Wdalszej części tego artykułu ustawa precyzuje, ojakie procesy chodzi.

Związane są one z:1. gromadzeniem dochodów iprzychodów publicznych,2. wydatkowaniem środków publicznych,3. finansowaniem potrzeb pożyczkowych budżetu państwa,4. zaciąganiem zobowiązań angażujących środki publiczne, 5. zarządzaniem środkami publicznymi,6. zarządzaniem długiem publicznym,7. rozliczeniami zbudżetem Unii Europejskiej.245

Gromadzenie dochodów jest bardzo ważnym procesem. Państwo wtym procesie musi sięgnąć do dochodów innych podmiotów wpaństwie (samo nie działa na zasadach komer-cyjnych inie osiąga dochodów) wtaki sposób, aby mogło realizować zadania. Nie może przy tym zanadto obciążyć mieszkańców iprzedsiębiorców, gdyż wnastępnych okresach może okazać się, że grupa podmiotów znacznie się zmniejszy lub obniży swoją aktywność (na przykład likwidując działalność gospodarczą). Podstawowymi instrumentami gromadze-nia dochodów przez państwo są podatki iskładki. Środkami uzupełniającymi dochody są przychody publiczne, które mogą mieć charakter zwrotny (pożyczki, emisja papierów war-tościowych) lub bezzwrotny (prywatyzacja majątku). Zprzychodami wiąże się zaciąganie zobowiązań, wynikające zpotrzeb pożyczkowych państwa lub jednostek samorządu teryto-rialnego.

Przedmiotem finansów publicznych jest też zarządzanie środkami publicznymi idłu-giem publicznym. Głównym instrumentem tego zarządzania jest budżet (państwa i jed-nostek samorządu terytorialnego). Ma on jednak charakter roczny i nie jest narzędziem zarządzania wokresie wieloletnim.246 Służą temu na szczeblu centralnym Wieloletni Plan Finansowy Państwa ina szczeblu lokalnym oraz regionalnym Wieloletnia Prognoza Finan-sowa. Te dwa plany uwzględniają wswoim zakresie między innymi sprawy związane zdefi-cytem budżetowym i potrzebami pożyczkowymi państwa atakże długiem publicznym.247

Polska jako członek Unii Europejskiej ma zobowiązania finansowe wobec wspólno-ty. Każde państwo członkowskie wpłaca do budżetu UE środki pieniężne. Na te wpłaty składają się:248

1. Tradycyjne zasoby własne:a) cła na produkty rolne iopłaty cukrowe pobierane od producentów cukru iizogluko-

zy oraz syropu inulinowego;b) pozostałe cła 25% wpływów zostaje wkraju na pokrycie kosztów poboru ceł.245 Art. 3 ustawy zdnia 27 sierpnia 2009 r. ofinansach publicznych, Dz. U. 2009, Nr 157, poz. 1240.246 E. Malinowska-Misiąg, W. Misiąg, Finanse publiczne wPolsce, LexisNexis, Warszawa 2006, s. 35–40. 247 Art. 104 i226 ustawy zdnia 27 sierpnia 2009 r. ofinansach publicznych, Dz. U. 2009, Nr 157, poz. 1240.248 L. Oręziak, Finanse Unii Europejskiej, Warszawa 2004, s. 133–140; E. Małuszyńska, B. Gruchman (red.), Kompendium wiedzy oUnii Europejskiej, Warszawa 2010, s. 87–90.

81

2. Wpłaty oparte na przychodach zpodatku VAT (0,3% podstawy). Podstawa podatku liczona jest jako wartość netto sprzedanych wdanym roku towarów iusług, podle-gających opodatkowaniu, ale wwartości nie większej niż 50% DNB. Wielka Bryta-nia ma prawo do rabatu, który wyrównywany jest przez pozostałe państwa człon-kowskie.

3. Tzw. czwarte źródło (dwa pierwsze źródła to te tradycyjne) – bezpośrednia wpłata poszczególnych państw proporcjonalna do DNB, ztym że Holandia iSzwecja maja prawo do obniżki swoich wpłat.

4. Pozostałe dochody takie jak: podatki od wynagrodzeń osób zatrudnionych w in-stytucjach unijnych, odsetki bankowe, odsetki za zwłokę wprzekazywaniu składek przez państwa członkowskie, kary pobierane przez Komisję Europejską od przedsię-biorstw naruszających zasady konkurencji, dochody zoperacji pożyczkowych Unii, nadwyżki zlat poprzednich.Największe znaczenie spośród tych źródeł dochodowych UE (wynoszących za

2012 rok 132,73 mld euro) mają bezpośrednie wpłaty poszczególnych państw, stano-wią one 73,3% wpłat ogółem. Na drugi miejscu są cła – 14,4%, na trzecim te oparte na przychodach zVAT – 10,9%. Pozostałe dochody wynoszą 1,3% aopłaty rolne stanowią najmniejszy udział, bo 0,1%. Warto też dodać, że maksymalna łączna wielkość wpłat do budżetu UE wszystkich państw członkowskich nie może przekroczyć 1,24% łączne-go DNB Unii.249

Z członkostwem w UE wiążą się nie tylko zobowiązania finansowe państw, ale możliwość korzystania zróżnych funduszy europejskich. Odzwierciedleniem tych środków jest budżet środków europejskich, który corocznie publikowany jest w ustawie budżetowej. Polska jest beneficjentem netto, gdyż środki przekazane przez UE znacząco przeważają nad składką wpłacaną do budżetu Unii. Różnica ta wynosiła w2011 r. 43 130,8 mln zł.250

3.2. Fundusze publiczne Środki publiczne gromadzone są na różnych funduszach. Najważniejszym znich

jest budżet państwa. Wiąże się on stroną wydatkową (rzadko dochodową) zpozostały-mi funduszami publicznymi wpaństwie.

3.2.1. Budżet państwaPowstanie irozwój budżetu państwa jako narzędzia planowania iwykonywania do-

chodów iwydatków państwa związane jest zpojawieniem się następujących zjawisk:251

1. rozdzielenie majątku króla (władcy) od majątku państwa;2. przejście zgospodarki naturalnej do towarowo-pieniężnej;3. rozwój parlamentaryzmu (uchwalanie iposzerzanie aktów prawnych dotyczących

budżetu);

249 J. Ostaszewski (red.), Finanse… op.cit., s. 394–396. 250 Ibidem, s 408. 251 S. Owsiak, Finanse publiczne… op.cit., s. 105.

82

4. wzrost funkcji państwa (poszerzenie tych funkcji oelementy socjalne iekono-miczne);

5. umiędzynarodowienie oraz integracja wzakresie gospodarczym ifinansowym.Budżet państwa można określić jako uchwalany na okres roku plan, w którym

zestawione są dochody iwydatki państwa oraz określone sposoby rozdysponowania nadwyżki lub sfinansowania tej części wydatków, które nie mają pokrycia wdocho-dach (deficytu). Ztak określonej definicji można wyodrębnić charakterystyczne cechy budżetu (nie wszystkie jednak wynikają prosto zdefinicji).

Cechami tymi są:252

1. planowość2. czasowość3. dyrektywność4. normatywność5. scentralizowanie publicznych zasobów pieniężnych6. strumieniowość.

Planowość budżetu wynika ztego, że budżet państwa jest planem. Oznacza to, że antycypuje przyszłe dochody iwydatki państwa. Nie jest zatem sprawozdaniem czy też innym zestawieniem zjawisk zprzeszłości.

Czasowość budżetu wyraża się wtym, że budżet państwa planowany jest na okres roku (wPolsce jest to rok kalendarzowy).

Dyrektywność zkolei oznacza, że budżet jest wiążący dla rządu, który go wykonu-je. Tej dyrektywności można dopatrzeć się głównie po stronie wydatkowej. Nie można bowiem oczekiwać, że dochody będą zgromadzone wroku budżetowym wzaplano-wanej kwocie. Natomiast zaplanowane wydatki rząd musi pokryć kwotami nie więk-szymi niż te ujęte wplanie budżetowym.

Normatywność budżetu związana jest zrangą aktu prawnego jakim jest ustawa bu-dżetowa. Budżet państwa jest nie tylko planem, ale również aktem prawnym orandze ustawy.

Scentralizowanie publicznych zasobów pieniężnych wbudżecie państwa ma swoje odzwierciedlenie wtym, że nie ma podmiotu czy jednostki wpaństwie, która nie była-by powiązana zbudżetem. Wynika to zjednej strony zpodatków, które zasilają budżet państwa zcałego terytorium kraju, azdrugiej strony zwydatków wpostaci różnych dotacji, transferów, czy zasiłków zpomocy społecznej.

Strumieniowość budżetu państwa wyraża się wtym, że określone ustawą budżeto-wą kwoty dochodów iwydatków (również przychodów irozchodów) tak naprawdę są strumieniami środków pieniężnych wograniczonym rokiem kalendarzowym okresie.

W historycznym procesie kształtowania budżetu państwa sformułowane zostały zasady budżetowe, które są postulatami nauki wzakresie regulacji gospodarki budże-towej. Wliteraturze wymienia się od kilku do nawet kilkunastu takich zasad.253 Naj-

252 Ibidem, s. 115–116; B. Brzeziński (red.), Prawo finansów publicznych, Toruń 2010, s. 82–84. 253 J. Osiatyński, Finanse Publiczne. Ekonomia ipolityka, Warszawa 2006, s. 34. Są też inne interpretacje za-sad, które zdaniem ich twórców wykluczają te spośród nich, których nie ujęto jako obowiązujących wpra-wie. Por. M. Zubik, Budżet Państwa wpolskim prawie konstytucyjnym, Warszawa 2001, s. 30–32.

83

ważniejsze znich to: równowagi budżetowej, zupełności (powszechności), jedno-ści formalnej imaterialnej, szczegółowości, jawności.254

Zasada równowagi budżetowej postuluje, aby wydatki budżetu państwa nie przekraczały dochodów. Tak sformułowana zasada traktuje jako szczególny przy-padek, gdy wydatki są równe dochodom. Wzrównoważonym budżecie częściej ma miejsce sytuacja, gdy występuje nadwyżka (dochody są większe od wydat-ków). WPolsce zasada ta nie jest spełniona. Od 1991 r. nie było zrównoważonego budżetu.

Zasada zupełności, zwana też zasadą powszechności, oznacza postulat ujęcia w budżecie państwa wszystkich dochodów i wydatków rządowych. Z uwagi na to, że obok jednostek budżetowych funkcjonują wPolsce inne, których przycho-dy służą pokryciu kosztów i zbudżetem łączą się tylko wynikiem zasada ta też nie jest przestrzegana. Szczególnie negatywnie należałoby ocenić dużą liczbę pań-stwowych funduszy celowych, których istnienie powoduje wyodrębnienie środ-ków publicznych zfunduszu ogólnego jakim jest budżet państwa.

Zasada jedności jest jakby podwójna. Z jednej strony postulowana jest jed-ność formalna, tj. budżet państwa ma być zawarty w jednym akcie prawnym. Oznacza to, że niewłaściwe byłoby uchwalenie na przykład dochodów w jednej ustawie awydatków wdrugiej. Zdrugiej strony powinna być zachowana jedność materialna, czyli dochody zasilające budżet nie powinny być powiązane z kon-kretnymi wydatkami. Jedność formalna jest jak najbardziej spełniona. Natomiast jedność materialna wpewnym małym stopniu nie. Wprawdzie podatki zasilają-ce budżet państwa wokoło 90% nie mają zgóry określonego przeznaczenia, to jednak są takie dochody wbudżecie państwa, które są powiązane zkonkretnymi wydatkami. Na przykład kwoty wpłat jednostek samorządu terytorialnego (JST) po stronie wydatkowej zasilają część równoważącą subwencji ogólnej dla JST od-powiednich szczebli.

Zasada szczegółowości zobowiązuje zkolei do takiego przedstawienia budżetu państwa, aby dochody iwydatki były podzielone na różne pozycje, pozwalające na identyfikację źródeł dochodów iprzeznaczenia wydatków. Realizacji tej zasa-dy sprzyja klasyfikacja budżetowa. Klasyfikacja budżetowa jest specjalnym sys-temem oznaczeń dotyczącym dochodów iwydatków oraz przychodów irozcho-dów jednostek sektora finansów publicznych. Stosowana jest wtych jednostkach obligatoryjnie wplanowaniu, ewidencji isprawozdawczości budżetowej.255

Założenia klasyfikacji budżetowej:256

1. pozwala na dostosowanie ewidencji dochodów iwydatków do podstawowych standardów wspólnotowych

254 Wymieniane często wliteraturze zasady realności czy uprzedniości są charakterystyczne dla każ-dego planu finansowego. Plan nie powinien zakładać, że będzie nie do zrealizowania auprzedniość wiążę się zistotą planowania wogóle. 255 W. Lachiewicz (red.), Klasyfikacja budżetowa 2013, Warszawa 2013, s. 1. 256 H. Gajoch, Rachunkowość budżetowa 2005, Warszawa 2005, s. 14–15.

84

2. dostosowana jest do potrzeb statystyk opracowanych dla Międzynarodowego Funduszu Walutowego

3. układ klasyfikacji jest dwupoziomowya) według działów irozdziałów określających rodzaj działalnościb) według paragrafów określających rodzaj dochodu, przychodu czy wydatku

irozchodu4. poszczególnym podziałkom klasyfikacyjnym nadano symbole cyfrowe: działy

oznaczone są 3 cyframi, rozdziały 5, paragrafy dochodów iwydatków 4 apara-grafy przychodów irozchodów 3.Wbudżecie państwa dochody iwydatki dodatkowo podzielone są według czę-

ści, które jednak nie są elementem klasyfikacji budżetowej.257 Ostatnia z zasad jawności nakazuje ujawnianie obywatelom danych związa-

nych zbudżetem państwa. Ta jawność wynika chociażby zpublikowania ustawy budżetowej w Dzienniku Ustaw czy udostępniania mediom informacji z debat sejmowych nad budżetem oraz istotnych wielkości w trakcie procedury plano-wania iwykonywania budżetu. Zasadzie jawności sprzyja zasada szczegółowości, gdyż ta ostatnia zaleca rozbicie wielkości sumarycznych pozycji budżetu (np. do-chodów ogółem) na poszczególne pozycje.

Ważną kwestią jest procedura budżetowa określająca proces uchwalania bu-dżetu państwa. Można wyróżnić następujące etapy tej procedury:258

1. Minister Finansów określa, wdrodze rozporządzenia, tryb i terminy opraco-wania materiałów do projektu budżetu państwa przez dysponentów części bu-dżetowych, ministrów właściwych do spraw rozwoju regionalnego, do spraw rybołówstwa ispraw rozwoju wsi.

2. Minister Finansów opracowuje projekt iprzekazuje Radzie Ministrów oraz do-łącza dochody iwydatki takich jednostek jak np.: Kancelaria Sejmu, Kancelaria Senatu, NIK, SN, NSA itp.

3. Rada Ministrów uchwala projekt iprzekazuje go Sejmowi do 30 września.4. Sejm uchwala ustawę iprzekazuje Senatowi.5. Senat uchwala poprawki do ustawy budżetowej ciągu 20 dni od dnia przeka-

zania jej Senatowi.6. Sejm przyjmuje (lub nie) poprawki Senatu iprzekazuje Prezydentowi do pod-

pisu (wciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy, gdy termin nie zostanie utrzymany Prezydent może rozwiązać Sejm).

7. Ustawę podpisuje Prezydent w ciągu 7 dni (może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego, jeśli ma zastrzeżenia co do zgodności ustawy zKonstytucją, Trybunał orzeka wciągu 2 miesięcy).Po zakończeniu roku budżetowego wciągu 5 miesięcy Rada Ministrów przed-

kłada Sejmowi iNIK sprawozdanie zwykonania ustawy budżetowej. Wcześniej za

257 W. Lachiewicz, Klasyfikacja … op.cit., s. 8. 258 Por. Rozdział X Finanse Publiczne, Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997 r. awszczególności art.219-226, Dz. U. 1997, Nr 78, poz. 483 oraz art. 138 i139 ustawy zdnia 27 sierpnia 2009 r. ofinansach publicznych, Dz. U. 2009, Nr 157, poz. 1240.

85

Ipółrocze Minister Finansów przedstawia sejmowej komisji budżetowej iNIK in-formacje oprzebiegu wykonania budżetu do dnia 10 września roku budżetowego.259

Obowiązujące terminy w procedurze budżetowej nie wykluczają uchwalenia budżetu w roku budżetowym. W związku z tym przepisy Konstytucji i ustawy ofinansach publicznych określają, co jest podstawą gospodarki finansowej pań-stwa. Zgodnie z tym podstawą gospodarki finansowej państwa nie jest budżet zroku poprzedniego, ajeden znastępujących aktów prawnych:1. ustawa budżetowa (jeśli ustawa została uchwalona przed rokiem budżetowym,

co się rzadko zdarza);2. projekt ustawy budżetowej (gdy budżet nie został uchwalony przed rokiem bu-

dżetowym);3. ustawa oprowizorium budżetowym (gdy zważnych przyczyn nie można opra-

cować projektu na cały rok);4. projekt ustawy oprowizorium budżetowym (gdy nie została uchwalona przed

rokiem budżetowym ustawa oprowizorium budżetowym).Ustawa budżetowa składa się z części opisowej (wspólnej dla wszystkich za-

łączników) oraz 19 załączników. W części opisowej, obok najważniejszych da-nych liczbowych budżetu (np. kwota dochodów i wydatków budżetu państwa ogółem czy kwota deficytu budżetowego), ujęte są między innymi wielkości, które służą do określenia zobowiązań państwa wobec obywateli, czy pracowni-ków zatrudnionych na ważnych stanowiskach państwowych oraz zobowiązań obywateli wobec państwa. Ponadto część opisowa odsyła do załączników. Za-łączniki zkolei ujęte są wformie tabel i ilustrują liczbowo podstawowe wielko-ści budżetu. Wzałącznikach zestawione są dochody iwydatki budżetu państwa, dochody iwydatki budżetu środków europejskich, przychody irozchody budże-tu państwa, plany finansowe niektórych jednostek sektora finansów publicznych (państwowych funduszy celowych, agencji wykonawczych, instytucji gospodarki budżetowej, państwowych osób prawnych). Ponadto zestawione są zadania zza-kresu administracji rządowej przekazane do realizacji JST (gminy, powiaty iwo-jewództwa samorządowe wzwiązku ztym dostają dotacje zbudżetu państwa na realizację tych zadań), programy wieloletnie wukładzie zadaniowym, wynagro-dzenia wpaństwowych jednostkach budżetowych zpodziałem na instytucje, do-tacje podmiotowe, przedmiotowe icelowe dla niektórych jednostek wpaństwie. Ostatnie 5 załączników zawiera uszczegółowione pozycje budżetu środków euro-pejskich.260

Do dochodów budżetu państwa zalicza się:1. Podatki iopłaty nie stanowiące dochodów lub przychodów innych jednostek sek-

tora finansów publicznych (są to: podatek od towarów iusług, podatek akcyzowy, podatek od gier, dochodowy od osób fizycznych idochodowy od osób prawnych, podatek tonażowy, podatek od wydobycia niektórych kopalin, cło, ryczałt ewiden-cjonowany, zryczałtowany podatek dochodowy od osób duchownych, opłaty sądo-we iinne).

259 Art. 183 ustawy ofinansach publicznych 260 Por. Ustawa budżetowa na rok 2014 zdnia 24 stycznia 2014 r. , Dz. U. 2014, poz. 162.

86

2. Cła (25% wpływów, reszta odprowadzana jest do budżetu UE).3. Wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych oraz jednoosobowych spółek

Skarbu Państwa.4. Wpłaty ztytułu dywidendy.5. Wpłaty zzysku NBP.6. Dochody państwowych jednostek budżetowych.7. Wpłaty nadwyżek środków finansowych agencji wykonawczych.8. Dochody zmienia isprzedaży majątku.9. Odsetki (od środków na rachunkach bankowych, lokat bankowych, od poży-

czek udzielonych zbudżetu państwa).10. Środki europejskie.11. inne (np. mandaty, grzywny, spadki, zapisy, darowizny wpostaci pieniężnej).

Największe wpływy wbudżecie państwa pochodzą zpodatków. Stanowią one 86,3% dochodów ogółem. Głównym podatkiem zasilającym budżet państwa jest podatek od towarów i usług (VAT). Jego udział wynosi aż 41,7%. Na drugim miejscu jest podatek akcyzowy zudziałem 21%, na trzecim – podatek dochodo-wy od osób fizycznych, stanowiąc 13,8%, na czwartym miejscu – podatek docho-dowy od osób prawnych (8,7%). Pozostałe trzy podatki: od gier, tonażowy iod wydobycia niektórych kopalin stanowią zaledwie 1%. Na pozostałe wpływy skła-dają się: dywidendy iinne wpłaty zzysku (2,9%), wpłaty zzysku NBP (2,9%), cła (0,7%), opłaty, grzywny, odsetki i inne, wtym dochody państwowych jednostek budżetowych (5,7%) oraz środki zUE (0,8%), reszta tych środków ujmowana jest wbudżecie środków europejskich.261

Gromadzone dochody budżetu państwa służą pokryciu wydatków. Wydatki państwa wynikają z funkcji, jakie ono pełni. W literaturze wyróżnia się funkcje klasyczne, socjalne iekonomiczne. Wydatkami państwa wynikającymi z klasycz-nych funkcji są te związane z obroną narodową, bezpieczeństwem publicznym, wymiarem sprawiedliwości i administracją publiczną. W dalszej kolejności po-jawiły się funkcje socjalne z wydatkami na ubezpieczenia społeczne, oświatę, ochronę zdrowia czy pomoc społeczną. Natomiast funkcja ekonomiczna obligu-jąca państwo do interwencji wgospodarkę spowodowała, że pojawiły się wbu-dżecie państwa wydatki finansujące działy gospodarcze (na przykład rolnictwo czy transport).262

Wpolskim budżecie najwięcej środków wydatkowanych jest na ubezpieczenia społeczne (23,9%).263 Są to wydatki związane zdotowaniem funduszów emerytal-nych, wypłatą składek finansowanych zbudżetu państwa (za przebywających na urlopach wychowawczych, macierzyńskich, zatrudnianych jako nianie), uposaże-niem sędziów iprokuratorów wstanie spoczynku.264 Na drugim miejscu wśród

261 Dane dotyczą dochodów wykonanych w2012 roku. Rocznik Statystyczny 2013, GUS, Warszawa 2013.262 S.Owsiak, Finanse publiczne… op.cit., s. 240. 263 Struktura wydatków budżetu państwa została zaczerpnięta zpozycji: Rocznik Statystyczny 2013, GUS, Warszawa 2013. 264 W. Lachiewicz, Klasyfikacja… op.cit., s. 293–294.

87

wydatków budżetowych są te zdziału Różne rozliczenia (22,3%).265 Wskład tych wydatków wchodzą przede wszystkim transfery do innych budżetów ocharakte-rze ogólnym, tj. do budżetu UE ibudżetów JST. Znaczące wydatki przeznaczane są też na obsługę długu (odsetki idyskonto od zobowiązań państwa). Stanowią one 13,2% wydatków ogółem. Jest to znaczne obciążenie budżetu, wynikające zdużego długu publicznego, na który składa się wgłównej mierze dług Skarbu Państwa. Po kilka procent wydatków przeznaczonych jest (w kolejności od naj-większych) na: Obronę narodową (6,3%), Pomoc społeczną i pozostałe zadania wzakresie polityki społecznej – razem ujęto dwa działy – (5,5%), Bezpieczeństwo publiczne i ochrona przeciwpożarowa (4,1%), Administrację publiczną i Szkol-nictwo wyższe (po 3,9%), Rolnictwo iłowiectwo (3,3%), Wymiar sprawiedliwości (3,2%), Transport i łączność (3%) oraz Ochronę zdrowia (2,3%). Zkolei Nauka pochłania 1,5%, awydatki wpozostałych działach (wzakresie spraw socjalnych takie jak: Oświata i wychowanie, Edukacyjna opieka wychowawcza, Kultura iochrona dziedzictwa narodowego, Kultura fizyczna oraz spraw ekonomicznych: Leśnictwo, Przetwórstwo przemysłowe, Handel, Turystyka, Gospodarka mieszka-niowa, Działalność usługowa, Gospodarka komunalna iochrona dziedzictwa na-rodowego) stanowią ułamkowe części procenta.

Ze względu na wagę środków publicznych gromadzonych i wydatkowanych wramach budżetu państwa, wypracowano swoiste zasady wykonywania budżetu państwa (gospodarki finansowej):266

1. ustalanie, pobieranie i odprowadzanie dochodów budżetu państwa następuje na zasadach iwterminach określonych wprzepisach

2. realizacja zadań wterminach określonych przepisami iharmonogramem3. dokonywanie wydatków w granicach kwot określonych w planie z uwzględ-

nieniem prawidłowo dokonanych przeniesień i zgodnie z planowanym prze-znaczeniem, wsposób celowy ioszczędny, zzachowaniem zasady uzyskiwania najlepszych efektów zdanych nakładów

4. przeniesienia wydatków tylko wramach części idziału, zmiana wydatków ma-jątkowych wymaga zgody Ministra Finansów, gdy kwota przekracza 100 tysię-cy zł albo dotyczy wydatków na inwestycje budowlane, przeniesienia nie mogą zwiększać wynagrodzeń

5. zlecanie zadań na zasadzie wyboru najkorzystniejszej oferty6. wydatki na obsługę długu dokonywane przed innymi wydatkami

Obok budżetu państwa wustawie budżetowej publikowany jest budżet środ-ków europejskich. Jest to roczny plan dochodów ipodlegających refundacji wy-datków przeznaczonych na realizację programów finansowanych z udziałem środków europejskich (zwyłączeniem środków na pomoc techniczną, która jest ujęta wbudżecie państwa).265 Obok Różnych rozliczeń wtych 22,3% wykonanych wydatków są też inne działy oddzielnie nie wy-odrębnione wstatystyce. Mają one (zwyjątkiem działu Urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli iochrony prawa oraz sądownictwa stanowiące około 1% wydatków) jednak marginalne znaczenie.266 Art. 162, 165 i171 ustawy zdnia 27 sierpnia 2009 r. ofinansach publicznych, Dz. U. 2009, Nr 157, poz. 1240.

88

Narzędziem planowania, które ma niwelować mankamenty roczności budżetu państwa jest Wieloletni Plan Finansowy Państwa (WPFP). Jest to plan dochodów iwydatków oraz przychodów irozchodów budżetu państwa sporządzany na 4 lata budżetowe. Stanowi on podstawę przygotowania projektu ustawy budżetowej na kolejny rok budżetowy. Deficyt budżetu państwa nie może być większy niż ten ustalony w WPFP. Uchwalany jest i aktualizowany corocznie przez Radę Mini-strów. Plan ten ma sprzyjać i umożliwiać wprowadzenie budżetu zadaniowego. Ten ostatni powinien ujmować cele, jakie mają realizować dysponenci środków budżetowych. Realizacja tych celów ma być oceniana pod względem osiągania specjalnie skonstruowanych mierników.267

W procesie planowania budżetowego niedostosowanie wydatków do docho-dów powoduje powstanie deficytu budżetowego. Deficyt budżetowy stanowi rzeczywisty niedobór dochodów wstosunku do wydatków wokresie roku. Wy-stępujące wtrakcie roku niedobory, wynikające zrozdźwięku wczasie pomiędzy wpływami dochodów i realizacją wydatków oznaczają brak płynności, anie de-ficyt, którego ramy czasowe odnoszą się do całego roku.268 Przyczyny powstawa-nia deficytu mają charakter ekonomiczno-społeczno ipolityczny. Są to wahania koniunktury, zastosowanie koncepcji interwencjonizmu państwowego wcelu sta-bilizacji gospodarki, szybki wzrost zadań wynikający zprzyczyn losowych, reali-zacja nowych zadań bez zwiększenia bazy podatkowej czy też obniżenie obciążeń daninami bez ograniczenia zadań państwa.269

Źródła pokrycia deficytu budżetu państwa określa ustawa ofinansach publicz-nych. Tymi źródłami są:270

• emisja skarbowych papierów wartościowych (wkraju izagranicą)• przychody zkredytów zaciągniętych wbankach krajowych izagranicznych• przychody zpożyczek• przychody zprywatyzacji majątku Skarbu Państwa• kwoty pochodzące ze spłat udzielonych przez państwo pożyczek• nadwyżki budżetowe zlat ubiegłych.

Warto podkreślić, że zgodnie zprzepisami prawa, NBP nie może udzielać kre-dytu na pokrycie deficytu budżetu państwa. Natomiast dopuszczalne jest pokry-wanie przejściowego niedoboru środków pieniężnych przez ten bank w trakcie roku budżetowego.271

Skutkiem pojawienia się iutrzymywania deficytu (budżetu państwa ibudże-tów JST) jest dług publiczny. Państwowy dług publiczny jest to wartość nominal-na zadłużenia jednostek sektora finansów publicznych ustalona po wyeliminowa-niu wzajemnych zobowiązań pomiędzy jednostkami tego sektora. Obejmuje on zobowiązania sektora finansów publicznych z tytułu: wyemitowanych papierów

267 J. Ostaszewski (red.), Finanse … op.cit., s. 169–175. 268 J. Ciak, Źródła finansowania deficytu budżetu państwa wPolsce, Warszawa 2011, s. 23–24. 269 J. Ostaszewski (red.), Finanse … op.cit., s. 188–189. 270 Art.113 ustawy zdnia 27 sierpnia 2009 r. ofinansach publicznych, Dz. U. 2009, Nr 157, poz. 1240. 271 J. Ciak, Źródła.. op.cit., s. 57–59.

89

wartościowych, zaciągniętych kredytów i pożyczek, przyjętych depozytów, wy-magalnych zobowiązań (np. uznanych za bezsp*rne przez właściwą jednostkę sektora finansów publicznych będącą dłużnikiem, wynikających z prawomoc-nych orzeczeń sądów).

Głównym źródłem zaciągania zobowiązań przez państwo jest emisja skarbo-wych papierów wartościowych. Stanowią one 92,39% długu Skarbu Państwa.272 Są to papiery wartościowe, wktórych Skarb Państwa stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela takich papierów izobowiązuje się wobec niego do spełnienia określo-nego świadczenia pieniężnego lub niepieniężnego. Wyróżnia się:273

1. bon skarbowy – krótkoterminowy papier wartościowy emitowany na rynku pierwotnym w kraju, oprocentowany w postaci dyskonta i wykupywany we-dług wartości nominalnej po okresie, na jaki został wyemitowany

2. obligacja skarbowa – długoterminowy papier wartościowy sprzedawany wkra-ju iza granicą, oprocentowany wpostaci dyskonta lub odsetek, wykupywany po upływie okresu, na jaki został wyemitowany

3. skarbowy papier oszczędnościowy – długoterminowy papier wartościowy ofe-rowany do sprzedaży osobom fizycznym, stowarzyszeniom, fundacjom oraz innym organizacjom społecznym izawodowym.Bony skarbowe emitowane są wPolsce od 1991 r., aod 1995 r. emisja prowa-

dzona jest w formie zdematerializowanej. Same bony przechowywane są w po-staci zapisów elektronicznych wRejestrze Papierów Wartościowych (prowadzi go NBP). Emitowane są na okaziciela na okres od 1 do 52 tygodni. Na rynku pier-wotnym bony sprzedawane są na przetargach w każdy pierwszy roboczy dzień tygodnia. Na każdy miesiąc Ministerstwo Finansów ogłasza plan podaży bonów skarbowych zawierający terminy przetargów, wartość sprzedaży poszczególnych rodzajów papierów oraz daty zapłaty za nabyte bony.

Wszystkie oferty zakupu bonów przesyłają Dealerzy Skarbowych Papierów Wartościowych do Rejestru Papierów Wartościowych. Po analizie zestawionych ofert Minister Finansów podejmuje decyzje owysokości ceny minimalnej. Ofer-ty zwyższą ceną są akceptowane wcałości, zceną minimalną mogą być przyjęte w całości lub w części. Nabywca bonu nabywa go po cenie jaką zgłosił w ofer-cie, a więc każdy inwestor może zapłacić inną cenę. Minimalna wartość oferty przetargowej wynosi 100 tys. zł. Od 2003 r. bony skarbowe mogą być kupowa-ne tylko przez wybraną grupę banków pełniących funkcje Dealerów Skarbowych Papierów Wartościowych oraz Bank Gospodarstwa Krajowego. Inni inwestorzy muszą korzystać zpośrednictwa DSPW. Głównymi uczestnikami rynku wtórne-go są banki krajowe, które przeprowadzają transakcje na własny rachunek lub na zlecenie klientów (osób prawnych, osób fizycznych ijednostek nieposiadających osobowości prawnej).274

272 Obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 2013, GUS, Warszawa 2013 273 Art. 95, 99-101 ustawy zdnia 27 sierpnia 2009 r. ofinansach publicznych, Dz. U. 2009, Nr 157, poz. 1240. 274 J. Czekaj (red.), Rynki, instrumenty iinstytucje finansowe, Warszawa 2008, s.85–90.

90

Obligacje skarbowe emitowane są (tak jak bony skarbowe) woparciu oprze-pisy ustawy ofinansach publicznych. Nie podlegają zatem ustawie oobligacjach. Dopuszczalne wielkości emisji określają co roku ustawy budżetowe. Ogólne wa-runki emisji tych papierów wartościowych określa rozporządzenie Ministra Fi-nansów (dotyczą konstrukcji instrumentów, procedury sprzedaży, grupy inwe-storów, którym będą oferowane, zasady obsługi iwykupu). Szczegółowe warunki emisji są za każdym razem określane w listach emisyjnych (wydawanych przez Ministra Finansów) ipublikowane wprasie lub ogłaszane w internecie. Obliga-cje skarbowe występują wpostaci zdematerializowanej irejestrowane są wKrajo-wym Depozycie Papierów Wartościowych. Termin wykupu aktualnych obligacji waha się od 2 do 20 lat.275

Skarbowe papiery oszczędnościowe są szczególnym przypadkiem obligacji. Papiery te mogą być wyłączone zobrotu na rynku wtórnym, mogą być też przed-miotem obrotu tylko między wymienionymi wcześniej podmiotami. Ich rola wfinansowaniu deficytu jest niewielka.276

3.2.2. Budżety jednostek samorządu terytorialnegoBudżet jednostek samorządu terytorialnego można określić, podobnie jak

budżet państwa, jako uchwalany na okres roku plan, w którym zestawione są dochody i wydatki JST oraz określone sposoby rozdysponowania nadwyżki lub sfinansowania tej części wydatków, które nie mają pokrycia wdochodach (defi-cytu). Należy podkreślić, że te budżety są wyodrębnione zbudżetu państwa (nie są częścią budżetu państwa) isą niezależne od budżetów JST wyższego szczebla. Każda JST opracowuje iuchwala swój budżet woparciu ośrodki ją zasilające iza-dania jakie realizuje. Opracowanie projektu budżetu powierzono zarządowi JST (w powiecie i województwie samorządowym) oraz wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi (wgminie). Procedura budżetowa JST jest skoordynowana zpro-cedurą budżetu państwa, zuwagi na powiązania budżetów (np. transfery płynące z budżetu państwa muszą być określone przy planowaniu budżetu w samorzą-dzie). Można wyróżnić następujące kroki tej procedury:277

1. Przedstawienie projektu budżetu organowi stanowiącemu do 15 listopada roku poprzedzającego rok budżetowy.

2. Przesłanie projektu budżetu do RIO celem zaopiniowania do 15 listopada.3. Uchwalenie budżetu JST do końca roku poprzedzającego rok budżetowy. Do-

puszczalne jest jednak uchwalenie do 31 stycznia roku budżetowego wszcze-gólnie uzasadnionych przypadkach.

4. Brak podjętej uchwały budżetowej do 31 stycznia zobowiązuje RIO do usta-lenia budżetu wterminie do końca lutego wzakresie zadań własnych izadań zleconych.

275 Ibidem, s. 137–138. 276 J. Ciak, Źródła.. op.cit., s. 106 277 Art.238–241 ustawy zdnia 27 sierpnia 2009 r. ofinansach publicznych, Dz. U. 2009, Nr 157, poz. 1240.

91

5. W przypadku, gdy Rada Ministrów uchwali projekt ustawy o prowizorium budżetowym dopuszcza się na wniosek zarządu możliwość podjęcia uchwały oprowizorium budżetowym JST.Wtrakcie wykonywania budżetu zarząd przedstawia organowi stanowiącemu

JST iregionalnej izbie obrachunkowej informację oprzebiegu wykonania budże-tu za pierwsze półrocze wterminie do dnia 31 sierpnia. Sprawozdanie roczne z wykonania budżetu przedstawione jest do 31 marca roku następującego po roku budżetowym. Organ stanowiący JST wterminie do dnia 30 czerwca roku następ-nego po roku budżetowym podejmuje uchwałę wsprawie absolutorium dla za-rządu.278

Na uchwałę budżetową składają się obligatoryjnie następujące elementy:279

1. Planowane dochody zwyodrębnieniem dochodów bieżących imajątkowych.2. Planowane wydatki zwyodrębnieniem wydatków bieżących imajątkowych.3. Planowany deficyt lub nadwyżka.4. Planowane przychody irozchody.5. Limit zobowiązań z tytułu zaciągniętych kredytów i pożyczek oraz obligacji

komunalnych.6. Kwotę wydatków wynikających zporęczeń igwarancji udzielonych przez JST.7. Uprawnienia jednostki pomocniczej (np. sołectwa) do prowadzenia gospodar-

ki finansowej wramach budżetu gminy.8. Zestawienie planowanych kwot dotacji udzielanych zbudżetu JST.9. Plan dochodów rachunków oświatowych jednostek budżetowych.10. Plan przychodów ikosztów samorządowych zakładów budżetowych.

Na kształt budżetu wpływają zasady, jakim podlegają finanse JST. Obok wy-odrębnienia budżetów JST zbudżetu państwa iodrębności wstosunku do innych budżetów samorządowych można wymienić następujące uwarunkowania ich fi-nansów:1. Przypisanie samorządom części dochodów publicznych.2. Zapewnienie samorządom władztwa podatkowego.3. Uwłaszczenie samorządów, tj. uznanie prawa JST do posiadania majątku.4. Wprowadzenie obiektywnych form subwencjonowania samorządu.5. Uprawnienia samorządów do korzystania ze zwrotnych wpływów budżetowych.

Dochody przypisane JST powinny spełniać kilka zasad:280

1. Adekwatności dochodów.2. Powiązania źródeł dochodów zterytorium JST.3. Stałości istabilności źródeł dochodowych.4. Elastyczności źródeł dochodowych.5. Pewności dochodów.

278 Art.266-267 oraz art. 270-271 ustawy zdnia 27 sierpnia 2009 r. ofinansach publicznych, Dz. U. 2009, Nr 157, poz. 1240. 279 Art. 212 i214 ustawy zdnia 27 sierpnia 2009 r. ofinansach publicznych, Dz. U. 2009, Nr 157, poz. 1240. 280 L. Patrzałek, Finanse samorządu terytorialnego, Wrocław 2010, s. 133–138.

92

Najważniejsza znich adekwatności postuluje, aby określić źródła dochodów JST na poziomie umożliwiającym realizację zadań przypisanych tym jednostkom. Szczególną wydaje się też zasada powiązania źródeł dochodów zterytorium JST. Oznacza to, że dochody gromadzone przez JST powinny pochodzić głównie zpodatków iopłat po-bieranych na terytorium jednostki. Pozostałe postulaty wzakresie systemu dochodów JST zwracają uwagę na konieczność zapewnienia stabilności wpływów, ich adekwatno-ści wstosunku do stopnia rozwoju społeczno-ekonomicznego JST, ale też niezależno-ści od zmian warunków ekonomicznych.

Ustawa o dochodach JST z 2003 roku dzieli dochody na własne i uzupełniające (zewnętrzne). Szczególną pozycję wdochodach własnych mają dochody podatkowe izopłat. Wgminach składają się na nie podatki takie jak: od nieruchom*ości, od środ-ków transportowych, rolny, leśny, od czynności cywilnoprawnych, od spadków ida-rowizn, podatek dochodowy opłacany w formie karty podatkowej. Obok podatków do budżetów gminnych wpływają udziały w podatkach stanowiących dochody bu-dżetu państwa, tj. dochodowym od osób fizycznych (docelowo udział gmin wyniesie 39,34%) oraz dochodowym od osób prawnych (6,71%). Główne opłaty zasilające gmi-ny to: skarbowa, część eksploatacyjnej, targowa, miejscowa (lub uzdrowiskowa). Po-wiaty zkolei nie mają oprócz udziałów wpodatkach budżetu państwa żadnych innych wpływów podatkowych. Ponadto udziały te są dużo niższe niż wgminach. Wpodatku dochodowym od osób fizycznych powiat ma udział wwysokości 10, 25% awpodatku dochodowym od osób prawnych – 1,4%. Spośród opłat można wymienić opłatę ko-munikacyjną. Podobnie jak wpowiecie budżet województwa samorządowego, wza-kresie dochodów o charakterze podatkowym, zasilany jest również tylko udziałami. Odpowiednio kształtują się te udziały wwysokości 1,4% i14,75%. Obok dochodów podatkowych JST zasilane są dochodami zmajątku.281

Na dochody uzupełniające składają się subwencja ogólna idotacje celowe. Do ta-kich dochodów można również zaliczyć środki zbudżetu UE. Uzupełniają one docho-dy własne JST. Przesłankami zasilania samorządów dochodami uzupełniającymi są:1. Duże zróżnicowanie dochodów własnych samorządu.2. Konieczność zachowania minimalnego wskali kraju standardu usług publicz-

nych ispołecznych świadczonych przez samorządy.3. Konieczność likwidacji zróżnicowania wzakresie infrastruktury technicznej.4. Potrzeba finansowania różnych projektów priorytetowych zpunktu widzenia

centralnych instytucji.282 Najważniejszą różnicą pomiędzy subwencją ogólną, adotacjami celowymi jest

to, że oprzeznaczeniu środków zsubwencji decyduje JST. Dotacje natomiast są przeznaczone na określony cel przez jednostkę dotującą. JST nie może ich prze-znaczyć na inne cele ajeśli nie zrealizuje zadania dotowanego, to zwraca część lub całość dotacji adekwatnie do wykonanego zadania.

281 Art.4 - 6 ustawy zdnia 13 listopada 2003 r. odochodach jednostek samorządu terytorialnego, Dz. U. 2003, Nr 203, poz. 1966 zpóźniejszymi zmianami. 282 L. Patrzałek, Finanse… op.cit., s. 195–196.

93

Dochody własne stanowią blisko 50% dochodów ogółem (49,09%). Główny-mi dochodami własnymi są udziały wpodatkach dochodowych budżetu państwa – 21,21%. Najbardziej wydajny fiskalnie podatek od nieruchom*ości stanowi nie-spełna 10% (9,92%), na drugim miejscu jest podatek rolny ze znikomym udzia-łem w dochodach ogółem 0,87%. Wpływy z majątku stanowią 3,91%. Wśród dochodów uzupełniających największy udział ma subwencja ogólna - 28,55%, do-tacje celowe stanowią 22,36%.283

Władztwo podatkowe JST wPolsce jest ograniczone do gmin (powiaty iwo-jewództwa samorządowe nie mają własnych podatków). Gminy nie mogą jednak same stanowić podatków na swoim terenie. Ich władztwo jest ograniczone do określania stawek podatkowych, stosowania ulg izwolnień, umarzania należności podatkowych czy rozkładania ich na raty.284

Zkolei uwłaszczenie samorządu wpełni jest zrealizowane. Jednostkom samorzą-dowym wchwili ich tworzenia przypisano majątek, którym same gospodarują. Pożytki ztego majątku wpostaci dochodów zasilają budżet JST.

Postulat obiektywizacji subwencjonowania JST w Polsce ma swoje odzwiercie-dlenie w szczegółowej kalkulacji poszczególnych części subwencji ogólnej. Co roku woparciu odane płynące zJST Ministerstwo Finansów wysyła informacje, jak wda-nym roku kształtuje się każda część subwencji dla konkretnej jednostki. Relatywnie bogate samorządy wpłacają na rzecz budżetu państwa określone wtym piśmie kwoty.

Ostatnia z zasad finansów JST postuluje prawo samorządów do korzystania ze zwrotnych wpływów, tj. zpożyczek. Zpożyczkami wiąże się zaciąganie zobowiązań. Zobawy, aby JST zbyt niefrasobliwie nie korzystały ztego źródła wpływów ustawo-dawca wwielu krajach wprowadza pewne ograniczenia wtym zakresie. Można wyróż-nić 4 modele ograniczania długu zaciąganego przez JST: bezpośredniego sterowania, reguł fiskalnych, kooperacji, dyscypliny rynkowej.285 WPolsce zastosowano model re-guł fiskalnych. Reguły te są następujące:1. Przestrzeganie równowagi wzakresie dochodów iwydatków bieżących wplanowa-

niu iwykonaniu (osiąganie nadwyżki operacyjnej), ztym że wydatki bieżące mogą być większe od dochodów bieżących okwotę nadwyżki budżetowej zlat ubiegłych iwolnych środków wynikających zrozliczeń kredytów ipożyczek oraz emisji papie-rów wartościowych zlat ubiegłych.

2. Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego musi uchwalić budżet, wktórym relacja spłat rat kredytów ipożyczek wraz zodsetkami, wykupu wyemi-towanych papierów wartościowych razem zodsetkami idyskontem oraz potencjal-nych spłat z tytułu udzielonych poręczeń igwarancji do planowanych dochodów nie może przekroczyć średniej arytmetycznej, zobliczonej dla trzech ostatnich lat, relacji dochodów bieżących powiększonych odochody ze sprzedaży majątku ipo-mniejszonych owydatki bieżące do dochodów ogółem budżetu. Ograniczenia tego

283 Obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 2013, GUS, Warszawa 2013. 284 K. Surówka, Samodzielność finansowa samorządu terytorialnego,Warszawa 2013, s. 62. 285 Szerzej na ten temat: M. Bitner, Reguły fiskalne ograniczające zaciąganie długu przez jednostki samorządu terytorialnego – analiza prawno-porównawcza, „Samorząd Terytorialny” 2013, nr 1-2, s. 11-12.

94

nie stosuje się do wykupu papierów wartościowych, spłaty kredytów ipożyczek za-ciągniętych na realizację zadań finansowanych zudziałem środków zUE lub krajów EFTA. Nie dotyczy też ewentualnych spłat kwot ztytułu poręczeń igwarancji udzie-lonych samorządowym osobom prawnym na zadania zudziałem tych środków.Wstosunku do długu Skarbu Państwa dług JST jest niewielki. Stanowi on 8,02%

państwowego długu publicznego wPolsce. JST mogą zaciągać zobowiązania emitu-jąc obligacje komunalne. Wodróżnieniu od obligacji skarbowych, są one emitowane woparciu oprzepisy ustawy oobligacjach, która wyraźnie wyodrębnia zasady emito-wania przez JST obligacji. Jednak nie jest to główne źródło zwrotnych wpływów JST.286

Wydatki JST wynikają znałożonych na samorząd zadań. Gminy ipowiaty realizują zadania lokalne, samorząd województwa – regionalne. Można je podzielić na własne ipozostałe. Wtych ostatnich będą się mieścić te, które związane są zrealizacją zadań zleconych przez administrację rządową drogą ustaw (również te przejęte na podstawie porozumienia zadministracją rządową) oraz wydatki na pomoc dla innych JST . Poza tym wyróżnić można wydatki bieżące imajątkowe. Do bieżących zalicza się: wynagro-dzenia iskładki od tych wynagrodzeń, zakup towarów iusług, świadczenia na rzecz osób fizycznych (np. zasiłki), dotacje na zadania bieżące, na obsługę długu iwypłaty wynikające zporęczeń igwarancji udzielonych przez JST.287 Majątkowe wydatki zkolei obejmują wydatki inwestycyjne, na zakup iobjęcie akcji iudziałów oraz na wniesienie wkładów do spółek.288 Ważnym podziałem wydatków jest ten związany zklasyfikacją budżetową. Pozwala określić, jakie głównie dziedziny finansowane są zbudżetów JST. Najwięcej JST wydają na oświatę iwychowanie (30,78% wydatków ogółem), na dru-gim miejscu jest Transport iłączność (16,31%), dalej Pomoc społeczna iPozostałe za-dania wzakresie polityki społecznej (14,32%). Sporo środków pochłaniają wydatki na Administrację publiczną (8,84%).289

Narzędziem wspomagania planowania jednorocznego, jakim jest budżet JST, stała się wieloletnia prognoza finansowa (WPF), analogicznie jak dla budżetu państwa wieloletni plan finansowy państwa. WPF JST opracowywana jest na 4 lata, uchwalona nie później niż uchwała budżetowa. Inicjatywa wsprawie sporządzenia projektu ijego zmiany należy do zarządu. WPF zawiera co najmniej dla każdego roku, którego dotyczy:1. Dochody bieżące iwydatki bieżące.2. Dochody majątkowe iwydatki majątkowe.3. Wynik budżetu.4. Przeznaczenie nadwyżki albo sfinansowania deficytu.5. Przychody irozchody.6. Kwotę długu, sposób jego sfinansowania oraz relację będącą warunkiem zacią-

gania zobowiązań.

286 G. Kozuń-Cieślak, Obligacje komunalne. Instrument dłużny dla jednostek samorządu terytorialne-go, Warszawa 2008, s. 133–140; G. Maśloch, J. Sierak (red.) Gospodarka ifinanse samorządu teryto-rialnego, Warszawa 2011, s. 191. 287 L. Patrzałek, Finanse... op.cit., s. 242. 288 Ibidem, s. 243–244. 289 Obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 2013, GUS, Warszawa 2013.

95

W załączniku do uchwały WPF określa się szczegółowe dane do każdego przedsięwzięcia.

3.2.3. Fundusze celoweFundusze celowe publiczne, zwane inaczej parabudżetami są, jak już wcześniej

nadmieniono, formami organizacyjno-prawnymi sektora finansów publicznych. Jednak, co należy podkreślić, istnieją również inne fundusze wPolsce, które mają charakter celowy, ale wprzepisach prawa nie zostały za takie uznane (np. Naro-dowy Fundusz Zdrowia, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska iGospodarki Wodnej). Istotą funduszy celowych jest to, że gromadzą część środków publicz-nych iprzeznaczają je na ściśle określone cele.290

Powstanie funduszy celowych wyprzedziło pojawienie się budżetu państwa. Już wstarożytnej Grecji istniał fundusz wojskowy iwidowiskowy, jednak współ-czesne nam fundusze celowe powstały wXVIII iXIX w. jako wynik słabości bu-dżetu państwa (ogólność, sztywność, roczność).291 Cechy, które wyróżniają fun-dusze celowe od funduszy ogólnych, jakimi są budżety, to:292

1. Wyodrębnienie organizacyjne ifinansowe, co oznacza, że fundusz jako odręb-na jednostka dysponuje częścią dochodów publicznych.

2. Powiązanie środków gromadzonych wfunduszach zrealizacją określonych zadań.3. Wzrost rangi zadań finansowanych z funduszy wynikającej z wyodrębnienia

środków izadań, dla których fundusz został powołany.4. Ciągłość finansowania zadań wynikająca zbraku potrzeby corocznego uchwa-

lania wbudżecie środków na wyodrębnione zadania.5. kumulacja środków, co oznacza, że środki na rachunkach funduszu nie są

przekazywane na inne cele, gdy nie zostaną wydane wdanym roku.Przesłanki tworzenia funduszy celowych mogą mieć charakter ekonomiczny,

polityczno-społeczny i techniczno-organizacyjny. Motyw ekonomiczny skłania państwo do powołania funduszy, jeśli koszty finansowanych zadań można obniżyć lub przy tych samych środkach lepiej zaspokajać potrzeby społeczne. Polityczno--społeczne przesłanki tworzenia funduszy wynikają z kolei z tego, że powołanie funduszy finansujących ważne cele działa mobilizująco na społeczeństwo zasilające daninami publicznymi wyodrębnione środki. Natomiast techniczno-organizacyjne przyczyny powołania funduszy wynikają z jednej strony zniedoskonałości proce-dur budżetowych (przede wszystkim roczność, ale też mankamenty planowania), a z drugiej z łatwiejszych do zniesienia przez podatników obciążeń ocharakterze celowym (łatwiej bowiem zmobilizować wpłaty składek na określony cel niż wpro-wadzać czy podwyższać podatki).293

290 J. Szołno-Koguc, Funkcjonowanie funduszy celowych wPolsce wświetle zasad racjonalnego gospo-darowania środkami publicznymi, Lublin 2007, s. 71, 77. 291 S. Owsiak, Finanse publiczne…op.cit., s. 146. 292 Ibidem, s. 147. 293 J. Szołno-Koguc, Funkcjonowanie… op.cit., s. 77–79.

96

Istnienie funduszy celowych wywołuje też negatywne skutki. Jednym zważ-niejszych jest rozbicie środków publicznych. Funkcjonowanie wielu funduszy nie pozwala na kontrolę organów ustawodawczych nad środkami będącymi wdyspo-zycji państwa. Prowadzić to może do trudności zoptymalizacją środków publicz-nych, gdy jedne zadania nie są wpełni realizowane zbraku środków ana inne przeznacza się ich za dużo.294

Funkcjonowanie wielu funduszy wymaga ich systematyki. Klasyfikacje fundu-szy celowych zawierają nawet 6 różnych kryteriów ich wyróżniania.295 Jednak naj-ważniejsze wydają się trzy podziały:1. Według podmiotu dysponującego środkami funduszu (ponadnarodowe – na

przykład unijne, państwowe, samorządowe).2. Według przedmiotu finansowania. Wyróżnić tu można te, które finansują cele po-

zagospodarcze (świadczenia społeczne, dziedziny oograniczonych możliwościach samofinansowania, infrastruktura społeczna, ochrona środowiska) i dziedziny go-spodarcze (rolnictwo, rybołówstwo, przedsiębiorstwa innowacyjne).

3. Według źródeł zasilania funduszy wśrodki finansowe. Są to fundusze zasila-ne przymusowymi dochodami jak podatki, opłaty, składki. Druga grupa to te zasilane dobrowolnymi wpłatami różnych podmiotów i ostatnie fundusze to te zasilane dotacjami budżetowymi. Ustawa o finansach publicznych jednak nie zalicza do państwowych funduszy celowych tych, które są zasilane wyłącz-nie dotacją budżetową. Na ogół fundusze korzystają zdwóch lub trzech źródeł wpływów.WPolsce funkcjonuje 28 państwowych funduszy celowych. Ich plany finanso-

we są ujęte wzałączniku do ustawy budżetowej.296 Można wyróżnić 6 grup zadań finansowanych przez te fundusze:297

1. ubezpieczenia społeczne2. ochrona socjalna państwa3. prywatyzacja4. bezpieczeństwo iobrona narodowa5. nauka, kultura isport6. inne, które nie mogą być zaliczone do wcześniej wymienionych.

Najwięcej środków gromadzą fundusze związane zubezpieczeniami społecz-nymi. Ich przychody stanowią aż 90,49% wpływów wszystkich państwowych fun-duszy celowych. Na drugim miejscu są fundusze związane zzadaniami socjalny-mi państwa, udział wprzychodach funduszy ogółem wynosi 7,96%. Na pozostałe grupy funduszy przypada zaledwie 1,55% wyodrębnionych środków.298

294 J. Ostaszewski (red.), Finanse... op.cit., s. 117–118. 295 J. Szołno-Koguc, Funkcjonowanie… op.cit.,s. 80–83. 296 Por .załącznik 13 do Ustawy budżetowej na rok 2014 zdnia 24 stycznia 2014 r. , Dz. U. 2014, poz. 162. 297 J. Ostaszewski (red.), Finanse... op.cit., s. 120–121. 298 Obliczenia własne na podstawie: Ibidem.

97

3.2.4. Ubezpieczenia społeczneUbezpieczenia społeczne są częścią finansów publicznych. Gromadzą środki

pochodzące między innymi zdanin publicznych. Różnią się zatem od ubezpie-czeń gospodarczych, gdyż rola państwa worganizowaniu ifinansowaniu świad-czeń jest duża. Z teoretycznego punktu widzenia można wyróżnić 2 systemy ubezpieczeń społecznych:1. Państwo tworzy podstawy prawne ubezpieczeń społecznych, ustanawia obo-

wiązek ubezpieczenia, organizacja i odpowiedzialność finansowa za funkcjo-nowanie ubezpieczeń ulokowana jest wsektorze prywatnym

2. Państwo tworzy podstawy prawne oraz przejmuje obowiązki organizacji sys-temu ubezpieczeń społecznych iodpowiedzialność finansową za świadczenia społeczne.299

W ramach tych systemów państwo może wykorzystywać różne techniki re-alizacji zabezpieczenia społecznego. Jest to: technika ubezpieczeniowa, technika zaopatrzeniowa i technika opiekuńcza. Przy technice ubezpieczeniowej świad-czenia są niezależne od sytuacji materialnej ubezpieczanych awysokość wypła-ty zależy od składek kalkulowanych woparciu owynagrodzenie pracownika. Nie płacący składek nie otrzymują świadczeń. Technika zaopatrzeniowa polega na tym, że wypłaty świadczeń nie bazują na składkach apodstawą wypłat są podat-ki zasilające budżety (państwa isamorządów terytorialnych). Można tu wyróżnić dwie grupy beneficjentów, które otrzymują świadczenia. Pierwsza grupa to oso-by zasłużone dla państwa (urzędnicy, policjanci, żołnierze, sędziowie, itp.), druga grupa to pozostali członkowie społeczeństwa. Ci ostatni otrzymują świadczenia powiązane zkosztami utrzymania (ochrona przed ubóstwem), natomiast emery-tury zasłużonych dla kraju kalkulowane są woparciu owysokość wynagrodzeń. Ostatnia technika opiekuńcza ma charakter uznaniowy. Odpowiedni organ de-cyduje kto i ile otrzyma wpostaci świadczenia. Na ogół wypłaty są realizowane zbudżetów lokalnych izależą od sytuacji materialnej beneficjenta. Te trzy tech-niki mają jednoczesne zastosowanie we współczesnych systemach państw, ztym że mają one różne znaczenie. WPolsce technika zaopatrzeniowa stosowana jest wstosunku np. do służb mundurowych, sędziów, prokuratorów. Natomiast pozo-stali członkowie społeczeństwa korzystają ze świadczeń przy zastosowaniu tech-niki ubezpieczeniowej (większość) lub opiekuńczej.300

Przy technice ubezpieczeniowej można wyróżnić 3 metody finansowania ubezpieczeń społecznych:1. Metoda repartycyjna – wszystkie wpływy ze składek zdanego miesiąca są przezna-

czane na wypłatę świadczeń dla bieżących beneficjentów. Metoda wrażliwa na sytu-ację demograficzną na rynku pacy, niewydolna wobec zjawiska starzenia się społe-czeństwa.

299 S. Owsiak, Finanse publiczne… op.cit., s. 155. 300 E. Denek iin. Finanse publiczne, Warszawa 1995, s. 168–172.

98

2. Metoda kapitałowa – gromadzenie składek w funduszu ubezpieczeniowym i ich długotrwałe inwestowanie. Wysokość świadczenia zależy od długości okresu człon-kostwa irentowności inwestycji. Metoda wrażliwa na wahania koniunktury.

3. Metoda mieszana – składka dzielona na 2 części: jedna dzielona przy wykorzystaniu metody repartycyjnej, druga – kapitałowej.WPolsce ma zastosowanie metoda mieszana. Wubezpieczeniu emerytalnym

składka wynosi 19,52% podstawy wymiaru (którym jest przychód osoby fizycz-nej), ale część tej składki odprowadzana jest do wybranego przez ubezpieczanego otwartego funduszu emerytalnego (pierwotnie w wysokości 7,3% podstawy, ale w2012 część ta została obniżona do 2,3%).301 Stąd też wyróżnia się 3 filary ubez-pieczeń społecznych. Pierwszy filar jest powszechny i obowiązkowy. Składkami wpływającymi do tego filaru dysponuje ZUS i służą one do wypłaty świadczeń obecnym beneficjentom systemu ubezpieczeń. Do drugiego filaru mogły przy-stąpić osoby, które urodziły się wlatach 1949–1968. Deklaracje przystąpienia po-wodowały, że część środków ze składki (od 2012 r. – 2,3%) zasilała OFE. Osoby urodzone w1969 r. ipóźniej obowiązkowo były też wdrugim filarze. Trzeci filar ma charakter całkowicie dobrowolny. Są to na przykład indywidualne konta eme-rytalne czy pracownicze programy emerytalne. Jednak ich znaczenie jest margi-nalne.302

Obok ubezpieczenia emerytalnego z tytułu ubezpieczeń społecznych odpro-wadzane są składki na ubezpieczenie rentowe (8%), chorobowe (2,45%) iwypad-kowe (od 0,4 do 8,12%). Część tych składek płacą pracodawcy ze swoich środków.

3.2.5. Ubezpieczenia zdrowotneSystemy zabezpieczeń zdrowotnych różnią się od ubezpieczeń społecznych

celem, który finansują.303 Ubezpieczenia społeczne odnoszą się do zabezpieczenia pracowników na utratę zdolności do pracy, azdrowotne mają na celu umożliwie-nie dostępu do bezpłatnych lub tanich usług medycznych osobom tego potrze-bującym. Można wyróżnić dwa zasadnicze sposoby finansowania iorganizowania usług medycznych:1. Państwo bierze organizacyjną ifinansową odpowiedzialność za ochronę zdro-

wia, aźródłem finansowania usług medycznych są podatki wpływające do bu-dżetu (państwa isamorządowych).

2. Wprowadzenie składek na ubezpieczenie zdrowotne, które gwarantują dostęp do bezpłatnych usług medycznych. Ubezpieczyciele rekrutują się zprywatnych podmiotów.Wrzeczywistości takich czystych modeli zabezpieczeń zdrowotnych nie ma,

gdyż istniejące systemy posiadają cechy tych dwóch modeli wróżnych konfigura-cjach.

301 G. Szyburska-Walczak, Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium, Warszawa 2012, s. 97-98. 302 J. Ostaszewski, Finanse… op.cit., s. 271-273. 303 Niektórzy autorzy traktują ubezpieczenia społeczne jako część ubezpieczeń społecznych. Por. S. Owsiak, Finanse publiczne… op.cit., s.160.

99

Wkażdym modelu ubezpieczeń zdrowotnych funkcjonują 4 grupy podmio-tów uczestniczących wprocesie świadczenia usług medycznych iich finansowa-nia, są to:• pacjenci,• lekarze iinni wytwórcy świadczeń,• płatnik,• instytucje państwowe, które tworzą zasady i procedury kształtowania zacho-

wań pozostałych uczestników. Wzwiązku ztym można wyróżnić 3 podstawowe kryteria klasyfikacji modeli:

I. Ze względu na historyczną fazę rozwoju społeczno-ekonomicznego wyróżnia się model niewolniczy, feudalny, wczesnego kapitalizmu, kapitalizmu rozwi-niętego, systemu socjalistycznego

II. Według formy własności zasobów służących do produkcji świadczeń determi-nuje funkcjonowanie modelu prywatnego, mieszanego, ubezpieczeniowego, narodowej służby zdrowia, socjalistycznego

III. Według głównych źródeł finansowania pozwala na wyróżnienie modelu ubez-pieczeniowego, zaopatrzeniowego ipomocowego.304

Wprocesie historycznym wykształciły się 4 tradycyjne modele zabezpieczeń zdrowotnych:305

1. Bismarckowski, powstał w Niemczech za rządów kanclerza. Inne państwa, które stworzyły podobne systemy to Austria, Szwajcaria, Belgia, Holandia iFrancja.

2. Beveridge’a, wprowadził go lord Beveridge w Wielkiej Brytanii po drugiej wojnie światowej. Poza Wielką Brytanią państwa, które zastosowały podobny model to: Dania, Finlandia, Hiszpania, Grecja, Irlandia, Norwegia, Portugalia iSzwecja.

3. Rezydualny, funkcjonujący wStanach Zjednoczonych.4. Siemaszki od nazwiska komisarza zdrowia wRosji (Mikołaja Siemaszki) wlatach

30. XX wieku, który sformułował nowe zasady opieki zdrowotnej.Cechy charakterystyczne tradycyjnych modeli zabezpieczeń zdrowotnych:

1. Model Bismarckowski (Niemcy)• tworzeniewspólnotubezpieczeniowych,np.wykonującychtensamzawód,za-

trudnieni przez tego samego pracodawcę, zamieszkujący określone terytorium• kasyczyzakładyubezpieczeniowemająuprawnieniadoswobodnegozawiera-

nia umów zwytwórcami usług medycznych • pacjent swobodnie wybiera wytwórcę spośród tych, którzy zawarli umowę

zubezpieczycielem• zasadarównoważeniadochodówubezpieczycielizwydatkaminaświadczenia• zwrotkosztówleczeniapełnylubpewienudziałpacjenta• decyzjeinstytucjiubezpieczeniowychpodejmowanebezingerencjipaństwa• państwotworzyprawnepodstawyfunkcjonowaniasystemu• jeślipacjentopłacaskładkętomazagwarantowaneudzielanieświadczeń304 C. Włodarczyk, Polityka zdrowotna wspołeczeństwie demokratycznym, Kraków 1996, s. 313–314 305 Ibidem, s. 315–323; S. Owsiak, Finanse publiczne… op.cit., s. 160, 161.

100

2. Model Beveridge’a(Wielka Brytania)• prawodoświadczeńzdrowotnychdotyczywszystkichobywateli• organodpowiedzialny za dostępdousługmedycznych to państwowa służba

zdrowia• dostępnośćdousługmedycznychwynikazpotrzebyzdrowotnej,definiowanej

przez fachowego pracownika służby zdrowia – wynika to zaktów prawnych• szczególna rola lekarzy rodzinnych, jedynie którychmogąwybieraćpacjenci

(lekarze ci są na niezależnych kontraktach)• środki finansowe pochodzą z podatków i wynikają z politycznych decyzji

usankcjonowanych ustawą • dobrowolneubezpieczeniauzupełniające3. Model rezydualny (USA)• przewagasektoraprywatnego,dostępnośćdousługwynikazmożliwościichę-

ci płacenia, brak środków eliminuje zrynku• sektorpublicznyobejmujeosobybardzobiedneiniezdolnedopracy• występująbardzozróżnicowaneformyświadczenia ifinansowaniausługme-

dycznych• lekarzemająsilnąpozycjęnarynkuświadczeńzdrowotnych,któryjestkontro-

lowany przez organizacje profesjonalne• rządowakontrolanadwydatkamiirozmieszczeniemzasobówjestniewielka4. Model Siemaszki (kraje socjalistyczne)• uniwersalny dostęp do służby zdrowia (ale uprzywilejowany dostęp dla elit

rządzących)• finansowanieześrodkówwpływającychdobudżetupaństwa• pełnyzakresświadczeńbezpłatnych(zwyjątkiemniektórychlekówwlecznic-

twie otwartym)• zatrudnienielekarzynapaństwowychetatach• sporadyczniewykorzystywanosłużbęzdrowiajakonarzędziepolityczne• jednolitośćorganizacyjna iścisłarejonizacja,pacjentpozbawionywyboru le-

karzy.WPolsce przyjęty system jest modyfikacją systemu Bismarckowskiego iBeverid-

ge’a. Po reformie z1999 roku, powołane Kasy Chorych (publiczne) zostały zastąpione w2003 r. przez Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ).306 Gromadzi on środki ze składek na ubezpieczenia społeczne. Składka ta wynosi 9% podstawy (określonej tak jak dla ubezpieczeń społecznych, ale pomniejszona ozapłacone składki na te ubezpieczenia). Ubezpieczony jednak może odliczyć od podatku dochodowego część składki zdro-wotnej, tj. 7,75% podstawy tej składki. Pozostała kwota jest płacona ze środków po-datnika. Opłacanie składki pozwala na skorzystanie zdarmowych usług medycznych, pod warunkiem, że świadczący usługi podpisze kontrakt zNFZ. Poza tym wsystemie funkcjonuje instytucja lekarza pierwszego kontaktu, odpowiednika lekarza rodzinnego wsystemie Beveridge’a. Lekarz ten decyduje odalszym leczeniu pacjenta, gdy jest po-trzeba skorzystania ze specjalistów.306 E. Malinowska-Misiąg, W. Misiąg, Finanse publiczne… op.cit., s. 314.

101

Obok środków NFZ w systemie wykorzystywane są inne źródła. Pochodzą one z budżetu państwa, budżetów samorządowych, pracodawców i ludności. Zbudżetu państwa przeznaczane są środki na programy polityki zdrowotnej, ra-townictwo medyczne, przeszczepy, inwestycje wszpitalach klinicznych atakże na składki i świadczenia dla osób nieobjętych ubezpieczeniem. Z kolei JST dotują samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, których są organami założy-cielskimi. Dotacje te obejmują środki na remonty iinwestycje (szczególnie wapa-raturę), zapobieganie chorobom, programy zdrowotne, promocje zdrowia, po-krycie kosztów dokształcania osób związanych zlecznictwem. Ponadto zbudżetu województwa samorządowego finansowane są zadania służby medycyny pracy. Pracodawcy natomiast finansują badania obowiązkowe, ponoszą koszty abona-mentów dla pracowników wykorzystywane w prywatnych lecznicach. Pacjenci zaś ponoszą koszty prywatnego leczenia, poza tym partycypują wkosztach leków. W leczeniu stomatologicznym również partycypują w części kosztów procedur medycznych.307

3.3. Środki publiczne Budżet państwa, budżety JST oraz fundusze celowe zasilane są środkami pu-

blicznymi. Są to, zgodnie zustawą ofinansach publicznych:308

1. Dochody publiczne2. Środki pochodzące zbudżetu Unii Europejskiej oraz niepodlegające zwrotowi

środki zpomocy udzielanej przez państwa członkowskie EFTA3. Inne środki pochodzące ze źródeł zagranicznych, niepodlegające zwrotowi4. Przychody budżetu państwa ibudżetów JST oraz innych jednostek sektora fi-

nansów publicznych pochodzące:a) ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych operacji finansowychb) zprywatyzacji majątku Skarbu Państwa oraz majątku JSTc) ze spłat pożyczek udzielonych ze środków publicznychd) zotrzymanych pożyczek ikredytówe) zinnych operacji finansowych5. Przychody jednostek sektora finansów publicznych pochodzące zprowadzonej

przez nie działalności oraz pochodzące zinnych źródeł.Środki publiczne można podzielić na bezzwrotne izwrotne. Do bezzwrotnych

strumieni pieniężnych należy zaliczyć dochody publiczne, środki zagraniczne, przychody z prywatyzacji oraz przychody jednostek sektora finansów publicz-nych zdziałalności tych jednostek. Zwrotne natomiast to są te wpływy, które wy-nikają z zaciągniętych zobowiązań lub spłacanych pożyczek udzielonych przez jednostki sektora finansów publicznych.

307 J. Ostaszewski, Finanse… op.cit., s. s. 333–334. 308 Art. 5 ustawy zdnia 27 sierpnia 2009 r. ofinansach publicznych, Dz. U. 2009, Nr 157, poz. 1240.

102

3.3.1. Dochody publiczneDochody publiczne są najważniejszą częścią środków publicznych. Wynika to

zfaktu, że właśnie dochody powinny pokryć wydatki publiczne. Dopiero niewy-starczające dochody uzasadniają zaciąganie zobowiązań. Na dochody publiczne składają się:1. Daniny publiczne (podatki, składki, opłaty iinne)2. Inne dochody należne budżetowi państwa iJST oraz innym jednostkom sekto-

ra finansów publicznych należne na podstawie ustaw lub umów międzynaro-dowych (na przykład subwencja ogólna, dotacje celowe, wpłaty JST do budże-tu państwa)

3. Wpływy ze sprzedaży wyrobów iusług świadczonych przez jednostki sektora finansów publicznych (jeżeli dokonują tego jednostki budżetowe)

4. Dochody zmienia (znajmu, dzierżawy iitp., odsetki od środków na rachun-kach bankowych, odsetki od udzielonych pożyczek iod posiadanych papierów wartościowych, dywidendy)

5. Dochody ze sprzedaży majątku, rzeczy ipraw6. Spadki, zapisy idarowizny 7. Odszkodowania 8. Kwoty ztytułu udzielonych poręczeń igwarancji.

Do istotnych danin publicznych należy podatek. Podatek jest to przymuso-we świadczenie pieniężne, ogólne, bezzwrotne inieodpłatne wnoszone na rzecz państwa lub innego związku publicznoprawnego. Wtak sformułowanej definicji zawierają się cechy podatku. Podatek jest przymusowy, gdyż państwo ma prawo stosowania środków przymusu dla wyegzekwowanie daniny. Jest też świadcze-niem pieniężnym, bo nie może być uregulowane poprzez wydanie rzeczy lub wy-konanie usługi. Ogólność podatku wynika z tego, że ustawy regulujące podatki nakładają je na grupy podatników. Ich zobowiązanie wobec państwa wynika ze spełniania określonych warunków opodatkowania. Bezzwrotność podatku ozna-cza, że nie jest zwracany podatnikowi. Nieodpłatność natomiast wiąże się ztym, że podatkowi nie towarzyszy żadne bezpośrednie świadczenie zwrotne ze strony państwa na rzecz podatnika.309

Zpunktu widzenia obciążeń podatkami ważna jest jego konstrukcja. Obcią-żenie podatkiem wymaga od ustawodawcy określenia elementów tego podatku. Elementami tymi są:310

• Podmiot.• Przedmiot.• Podstawaopodatkowania.• Stawkiiskalepodatkowe.• Wyłączenia,zwolnieniaiulgipodatkowe.

309 A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki iprawo podatkowe, Poznań 1995, s. 62-64; B. Brzeziński iin., Prawo finansowe, Warszawa 1996, s. 121–122. 310 S. Owsiak, Finanse publiczne… op.cit., s.178.

103

Podmiot podatku może być czynny ibierny. Czynnym jest państwo, które za pomocą swoich instytucji pobiera podatki. Biernym natomiast są osoby fizycz-ne, prawne ijednostki organizacyjne bez osobowości prawnej, które na podstawie przepisów są zobowiązane do zapłaty podatku. Podmioty bierne można podzielić na płatników ipodatników. Płatnikiem jest taki podmiot, który jest zobowiązany do obliczenia podatku należnego od podatnika, pobranie go od podatnika iod-prowadzenie do określonego urzędu (np. skarbowego). Podatnikiem jest nato-miast osoba, która ponosi ciężar podatku, tj. doznaje uszczuplenia dochodu lub majątku. Pracodawca jest zatem płatnikiem podatku dochodowego ciążącego na pracowniku. Niekiedy płatnikiem i podatnikiem jest jedna osoba, gdy na przy-kład przedsiębiorca sam rozlicza się ze swojego podatku.311

Przedmiotem podatku jest sytuacja faktyczna lub prawna, która wywołuje obowiązek zapłaty podatku, na przykład osiąganie dochodu, posiadanie nieru-chom*ości, sprzedaż towarów. Natomiast podstawa opodatkowania wyraża warto-ściowo lub ilościowo przedmiot podatku.312 Zkolei stawka podatkowa przy pod-stawie opodatkowania wyrażonej wartościowo określa procentową relację kwoty podatku do podstawy, aprzy podstawie podatkowej wyrażonej ilościowo, kwotę podatku przypadającą na jednostkę miary podstawy.313

Skalą podatkową można nazwać zespół stawek i przyporządkowanych im podstaw (wyrażonych wartościowo). Najprostszą jest skala proporcjonalna (po-datek liniowy), która ma tylko jedną stawkę wstosunku do każdej wartości pod-stawy. Cechą charakterystyczną takiej skali jest to, że podatek rośnie proporcjo-nalnie do wzrostu podstawy opodatkowania. Bardziej skomplikowane są skale nieproporcjonalne, tj. progresywna, regresywna idegresywna. Skala progresywna może być globalna iszczeblowana. Cechą wspólną tych skal jest to, że stawki po-datkowe ułożone są rosnąco wstosunku do rosnących podstaw opodatkowania. Globalna charakteryzuje się tym, że podatek rośnie skokowo przy przekraczaniu przedziałów podstawy opodatkowania awewnątrz przedziału przyjmuje charak-ter proporcjonalny. Natomiast szczeblowana nie powoduje skokowego wzrostu podatku przy zmianie przedziału podstaw, gdyż wnastępnym przedziale wyższą stawką opodatkowana jest tylko nadwyżka podstawy ponad granicę poprzed-niego przedziału. Wpolskim systemie podatkowym ma zastosowanie skala pro-gresywna szczeblowana (wpodatku dochodowym od osób fizycznych ipodatku od spadków idarowizn). Zkolei wskali regresywnej stawki ułożone są malejąco w stosunku do rosnących podstaw opodatkowania. Degresywna natomiast jest skalą progresywną oniskiej granicy progresji (która oznacza taką wielkość pod-stawy opodatkowania, powyżej której stawki już nie rosną).314 WPolsce te dwie ostatnie skale nie maja zastosowania.

311 Ibidem oraz B. Brzeziński iin., Prawo… op.cit., s. 134–135. 312 A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki … op.cit, s. 67–68. 313 B. Brzeziński iin., Prawo… op.cit., s. 137 314 G. Sczczodrowski, Polski system podatkowy, Warszawa 2007, s. 17–20.

104

Wyłączenia podatkowe nie zawsze są w literaturze wyodrębniane. Jednak zuwagi na funkcjonowanie podatków wpewnym systemie podatkowym istnieje potrzeba ich zdefiniowania. Wyłączenie będzie oznaczało nie objęcie podatkiem podmiotów lub określonych stanów faktycznych, czy prawnych. Najczęściej wy-nika to zfunkcjonowania wielu podatków, które mogłyby opodatkować te same zjawiska. Przykładem jest działalność rolnicza. Dochody ztej działalności wyłą-czone są zpodatku dochodowego, gdyż są przedmiotem podatku rolnego. Zkolei zwolnienia podatkowe należy rozumieć jako zaniechanie poboru podatku. Ozna-cza to, że dany stan faktyczny jest objęty podatkiem, ale zjakichś względów (np. socjalnych) nie podlega opodatkowaniu. Ulgę natomiast można określić jako czę-ściowe zaniechanie poboru podatku.315

Podatki podzielić można według różnych kryteriów. Najczęściej wliteraturze wymieniane są następujące kryteria:316

1. Przedmiot opodatkowania.2. Podmiot podatku.3. Związek między nominalnym, arealnym źródłem zapłaty podatku.

Podział podatków według przedmiotu pozwala wyróżnić podatki przychodo-we, dochodowe, majątkowe i konsumpcyjne. Przychodowe obciążają podmioty gospodarcze z tytułu ich przychodów (np. podatki obrotowe, w tym VAT), do-chodowe opodatkowują dochód osób fizycznych iprawnych (również jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej), podatki majątkowe obcią-żają podatnika ze względu na majątek, który posiada (np. podatek od nierucho-mości) akonsumpcyjne, zwane też od wydatków, obciążają sprzedaż niektórych towarów (używek, dóbr luksusowych, czy paliw).

Podmiotowa klasyfikacja pozwala na wyróżnienie podatków państwowych i samorządowych (wg podmiotu czynnego), a także podatków od ludności iod podmiotów gospodarczych (wg podmiotu biernego). Warto dodać, że niektóre podatki dzielone są pomiędzy samorząd ipaństwo. Ponadto część podatków ob-ciąża zarówno osoby fizyczne (ludność) iprzedsiębiorstwa (podmioty gospodar-cze).

Ostatnie kryterium pozwala na wyróżnienie podatków bezpośrednich i po-średnich. Podatki bezpośrednie wymierzone są od dochodu lub majątku iztego źródła są pokrywane. Pośrednie natomiast opodatkowują przychody lub kon-sumpcję, ale pokrywane są zdochodu lub majątku innych podmiotów. Przykła-dem podatku pośredniego jest VAT, czy akcyza. WPolsce we wpływach budżeto-wych przeważają podatki pośrednie.317

Wprocesie doskonalenia obciążeń podatkowych nauka wypracowała swoiste po-stulaty dotyczące podatków. Mają one swoje odzwierciedlenie wformułowanych za-sadach podatkowych. S. Owsiak wymienia 4 grupy zasad podatkowych: fiskalne,

315 Ibidem, s. 20. 316 Ibidem, s. 21–22; S. Owsiak, Finanse publiczne… op.cit., s. 174–177. 317 J. Iwin-Garzyńska J., Opodatkowanie przedsiębiorstw. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2013, s. 20–22.

105

ekonomiczne, sprawiedliwości itechniczne.318 Do fiskalnych zalicza zasady wydajno-ści, elastyczności istałości. Zasada wydajności postuluje, aby podatki były wydajnym źródłem dochodów publicznych. Nie jest zatem celowe wprowadzanie podatków, które nie przyniosą znaczących wpływów. Elastyczność podatków związana jest ztaką kon-strukcją podatków, aby reagowały one na sytuację wgospodarce (stawały się swoistymi automatycznymi stabilizatorami koniunktury). Według zasady stałości państwo po-winno unikać radykalnych iczęstych zmian wpodatkach. Zakłóca to bowiem funk-cjonujący układ stosunków społeczno-gospodarczych.

Zasada ekonomiczna postuluje, aby nakładanie ciężarów podatkowych nie na-ruszało majątku podatnika. Oznacza to, żeby nałożony podatek (bez względu na jego przedmiot) mógł być zapłacony zbieżących dochodów podatnika. Podatnik nie musiałby spieniężać majątku wcelu regulacji zobowiązań podatkowych.

Zasady sprawiedliwości dzielą się na powszechności i równości. Zasada po-wszechności zaleca, aby podatkami objąć wszystkie grupy podatników (ludność, przedsiębiorców, rolników, itp.). Wsprzeczności do niej byłoby mnożenie wyłą-czeń podmiotowych w podatkach. Z kolei zasada równości oznacza, że ciężary podatkowe powinny być rozłożone równomiernie na płacących podatki. Dys-kusyjne jest jednak, czy stosować opodatkowanie liniowe (wpodatku dochodo-wym) czy progresywne.

Techniczne zasady zostały sformułowane najwcześniej. Wymienia się tu trzy zasady: pewności, dogodności itaniości. Zasada pewności zjednej strony ozna-cza, że podatki powinny być niezawodnym źródłem wpływów państwa (zatem podobna jest do zasad fiskalnych – wydajności istałości). Zdrugiej strony postu-luje, aby podatnik był dobrze poinformowany co do podatku, który ma zapłacić (wiąże się to wpewnym sensie zzasadą stałości). Zasada dogodności zobowiązu-je państwo do tego, żeby pobór isposób zapłaty podatku był jak najdogodniejszy dla podatnika. Ostatnia zasada taniości postuluje, aby koszty poboru podatków były jak najmniejsze, co przełoży się na mniejsze obciążenia podatników.

Obok podatku innymi daninami publicznymi są: składka, opłata icło. Skład-ki razem z podatkami stanowią główne źródło dochodów państwa. Składki w rozumieniu publiczno-prawnym można określić jako przymusowe świadcze-nie pieniężne, ogólne, bezzwrotne i nieodpłatne. Nie budzą wątpliwości cztery pierwsze cechy składki. Podobnie jak podatek są przymusowe (państwo może na-łożyć sankcje na tych, którzy uchylają się od płacenia składek), mają charakter pieniężny (wnoszone wpieniądzu), są ogólne (przepisy określają kategorie osób lub pracodawców zobowiązanych do ich uiszczania) ibezzwrotne (nie są zwra-cane). Natomiast nieodpłatność wynika z tego, że zapłacie składek nie towarzy-szy bezpośrednie świadczenie ze strony państwa na rzecz tego, kto ponosi ciężar tego świadczenia. Wprzypadku pracodawcy jest to zrozumiałe, natomiast co do składek płaconych przez pracownika budzi wątpliwości. Jednak wpłata składek, jeśli zabezpiecza osoby fizyczne na wypadek niezdolności do pracy (np. ztytułu starości i innych) to nie ma tu świadczenia jednoczesnego (wpłacie składek od 318 S. Owsiak, Finanse publiczne… op.cit., s. 188–192.

106

razu nie towarzyszy wypłata emerytur). Ponadto może być też taka sytuacja, że ubezpieczony nie dożywa emerytury inie ma świadczenia bezpośredniego, nawet odsuniętego wczasie. Zatem można przyjąć, że składki są, tak jak podatki, nie-odpłatne. Różni ich jednak to, że w przypadku składek środki przeznaczone są na określone cele, zawarte nawet wnazwie składek.319

Opłaty są świadczeniami zbliżonymi do podatku. Różnią się jedynie odpłat-nością. Państwo wzamian za wniesioną opłatę realizuje bezpośrednio jakąś usłu-gę lub czynność administracyjną czy też pozwala korzystać z zasobów środowi-ska. Przykładami takich danin są opłaty ekologiczne320 czy skarbowe.

Zkolei cło jest jedną znajstarszych danin publicznych. Definiowane jest po-dobnie jak podatek i ma te same cechy. Różni je jednak od podatku to, że jest świadczeniem związanym zobrotem towarów zzagranicą. Ma niewielkie znacze-nie fiskalne zuwagi na systematyczne znoszenie barier whandlu międzynarodo-wym.321 WPolsce cła stanowią znikomy dochód budżetu państwa, gdyż są znie-sione wwymianie między krajami UE, aponadto są one dochodem budżetu Unii Europejskiej. Wkrajach członkowskich pozostaje tylko 25% zceł pobieranych od towarów sprowadzanych zpaństw trzecich na utrzymanie służb celnych.

3.3.2. Przychody budżetu państwa ibudżetów JSTPrzychody służą uzupełnieniu dochodów budżetowych (państwa i środków

europejskich), gdy te nie są wystarczające na pokrycie wydatków oraz pokryciu rozchodów budżetu państwa. Głównym źródłem przychodów są środki pozyska-ne zemisji papierów wartościowych oraz kredyty ipożyczki. Instrumenty zacią-gania zobowiązań wpostaci emisji obligacji ibonów skarbowych, atakże emisji obligacji komunalnych były omówione już wcześniej. Warto zatem skupić się na pozostałych zwrotnych wpływach.

Zgodnie z przepisami ustawy o finansach publicznych Skarb Państwa może zaciągać pożyczki i kredyty wyłącznie na finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa. Kwota zaciągniętych kredytów i pożyczek nie może przekro-czyć limitów określonych ustawą budżetową.322 Jednak NBP nie może udzielać kredytów na pokrycie deficytu budżetowego. Warto dodać, że kredyty ipożyczki są marginalnym źródłem zaciągania zobowiązań przez Skarb Państwa. Natomiast odwrotnie jest wJST. Te rzadko korzystają zemisji papierów wartościowych jako źródła pokrycia deficytu, a zaciągnięte kredyty i pożyczki są głównym źródłem ich zobowiązań. Przy tym chętnie przez JST wykorzystywane są pożyczki od in-nych niż banki instytucji. Udzielane są one na preferencyjnych warunkach ina-

319 Wliteraturze rzadko opisywane są składki. Ci, którzy się nimi zajmują przychylają się do tego, że mają one charakter odpłatny. Por. E. Malinowska-Misiąg, W. Misiąg. Op.cit., s. 137; P. Felis. M. Jamroży J. Szlę-zak-Matusewicz, Podatki iskładki wdziałalności przedsiębiorców, Warszawa 2010, s. 18. 320 P. Małecki, System opłat ipodatków ekologicznych wPolsce na tle rozwiązań wkrajach OECD, Kraków 2012, s. 22–26. 321 Owsiak S. Finanse publiczne… op. cit., s. 186–187. 322 Art. 76 i80 ustawy zdnia 27 sierpnia 2009 r. ofinansach publicznych, Dz. U. 2009, Nr 157, poz. 1240.

107

wet te JST, które mają dobrą sytuację finansową sięgają po nie. Głównym pożycz-kodawcą są fundusze celowe.323

3.4. Wydatki irozchody publiczne

3.4.1. Istota wydatków publicznychWydatki publiczne można określić jako finansowanie przez władze publiczne

zadań wynikających zpotrzeb zbiorowych iindywidualnych. Charakteryzują się one czterema cechami:324

1. Decyzje dotyczące rozmiarów ikierunków wydatków środków publicznych są arbitralne.

2. Narażone są na niebezpieczeństwo marnotrawstwa środków publicznych wprocesie ich wydatkowania.

3. Wydatkowanie środków publicznych narażone jest na nadużycia ikorupcję .4. Środki wydatkowane przez państwo są stracone dla obiegu gospodarczego.

Arbitralność decyzji co do wielkości środków przeznaczonych na określone cele wynika z tego, że finanse publiczne podlegają interwencji państwa. Nie ma praw gospodarczych, które by określały w sektorze publicznym, gdzie i ile wy-dawać środków. Stąd też rządzący czy politycy muszą podjąć decyzje mniej lub bardziej celowe dotyczące wydatków zaspokajających różne potrzeby społeczne. Zkolei wydatkowanie środków publicznych jest bardziej narażone na niebezpie-czeństwo marnotrawstwa niż w przypadku prywatnych środków. Może wyni-kać to zsytuacji nadmiernego finansowania niektórych dziedzin finansowanych przez państwo, atakże zprocedur administracyjnych, powodujących konieczność szybkiego wydania środków pod koniec roku budżetowego. Nadużycia ikorup-cja środków publicznych wynika zich atrakcyjności dla prywatnych podmiotów. Państwo realizując zadania publiczne kupuje towary iusługi wsektorze prywat-nym. Przedsiębiorstwa prywatne rywalizują zatem ote środki, co sprzyja korum-powaniu osób dysponujących tymi środkami. Natomiast ostatnia cecha wydat-ków publicznych jako tych, które zmniejszają środki w dyspozycji podmiotów gospodarczych, jest kontrowersyjna. Z jednej strony teza o tym, że wydatki pu-bliczne mają charakter bezproduktywny, nie jest do końca prawdą. Finansowanie takich dziedzin przez państwo jak szkolnictwo, ochrona zdrowia, infrastruktu-ra niewątpliwie (chociaż trudno to zmierzyć) przyczyniają się do wzrostu PKB. Zdrugiej strony wydatki na obronę narodową, bezpieczeństwo publiczne iadmi-nistrację są obciążeniem, które przynajmniej teoretycznie nie tworzy PKB. Zatem środki przeznaczone na te cele są stracone dla gospodarki.

Rozwój stosunków społeczno-ekonomicznych wXIX wieku przyczynił się do powstania nowych potrzeb zgłaszanych przez ludność. Zuwagi na to, że prywat-ny przedsiębiorca nie mógł inie chciał zaspokajać rodzącego się popytu na dobra 323 E. Malinowska-Misiąg, W. Misiąg. Op.cit., s. 160–661. 324 S. Owsiak, Finanse publiczne…, op. cit., s. 237–239.

108

wyższego rzędu, jak na przykład zabezpieczenia społeczne, państwo zaczęło reali-zować większe wydatki. Niemiecki ekonomista Adolf Wagner sformułował prawo (nazwane od jego nazwiska prawem Wagnera) wzrastających wydatków publicz-nych. Współcześnie ekonomiści kładą nacisk na efektywność gospodarczą ikry-tycznie oceniają wzrost wydatków, szczególnie wkontekście narastającego długu publicznego, a państwa UE zobowiązują się do utrzymania w ryzach deficytów idługu publicznego.325

3.4.2. Klasyfikacja wydatkówWydatki klasyfikowane są pod względem różnych kryteriów. Ze względu na kie-

runki (dziedziny) wydatków można je podzielić na te, które wzależności od działu wgospodarce, finansują rolnictwo, rybołówstwo, leśnictwo, transport, administrację, informatykę, ubezpieczenia społeczne, oświatę i wychowanie, ochronę zdrowia, po-moc społeczną, obsługę długu, kulturę i dziedzictwo narodowe, kulturę fizyczną. Taki podział pozwala zidentyfikować najważniejsze cele. Innym ważnym kryterium podzia-łu wydatków publicznych jest charakter wydatku, co pozwala wyróżnić następujące wydatki:326

1. Bieżące (dotacje isubwencje, świadczenia na rzecz osób fizycznych, wydatki bieżą-ce jednostek budżetowych, tj. wynagrodzenia osób zatrudnionych w jednostkach budżetowych, zakupy towarów iusług, koszty utrzymania jednostek budżetowych, koszty zadań zleconych do realizacji jednostkom należącym inienależącym do sek-tora finansów publicznych)

2. Na obsługę długu (oprocentowanie idyskonto od wyemitowanych papierów war-tościowych, oprocentowanie zaciągniętych kredytów ipożyczek, wypłaty związane zudzielonymi przez skarb państwa iJST poręczeniami igwarancjami oraz koszty związane zemisją)

3. Majątkowe (na zakup iobjęcie akcji oraz wniesienie wkładów do spółek prawa han-dlowego, wydatki inwestycyjne, wtym dotacje celowe na inwestycje).Podział ten ma duże walory poznawcze. Analiza struktury wydatków według tego

kryterium pozwala określić, czy whierarchii potrzeb państwa znajdują się cele śred-nio- idługookresowe związane zpowiększaniem majątku (dobra) publicznego.

3.4.3. Rozchody publiczneKategoria rozchodów jest odrębna w stosunku do wydatków publicznych.

Można przyjąć, że strumienie rozchodów mają (zpewnymi wyjątkami) kierunek przeciwny do przychodów publicznych. Ustawa ofinansach publicznych określa rozchody wart. 6. Są to:1. Spłaty otrzymanych pożyczek ikredytów.2. Wykup papierów wartościowych.3. Udzielone pożyczki.325 Ibidem, s. 51–53. 326 Art. 124 ustawy zdnia 27 sierpnia 2009 r. ofinansach publicznych, Dz. U. 2009, Nr 157, poz. 1240.

109

4. Płatności, których źródłem finansowania są przychody zprywatyzacji majątku.5. Inne operacje finansowe związane zzarządzaniem długiem publicznym ipłyn-

nością.6. Płatności związane zudziałami Skarbu Państwa wmiędzynarodowych instytu-

cjach finansowych.W ustawie budżetowej i uchwałach budżetowych JST przychody muszą być

uchwalone w takiej wysokości, aby pokryły deficyt iplanowane rozchody. Roz-chody to, inaczej ujmując, raty spłat kredytów ipożyczek oraz planowany wda-nym roku wykup wyemitowanych papierów wartościowych. Do rozchodów rów-nież zalicza się udzielone przez jednostki sektora finansów publicznych pożyczki innym podmiotom (spłata tych pożyczek będzie przychodem). Płatności finan-sowane zprzychodów zprywatyzacji majątku są rozchodami, nie stanowią wy-datków. Wynika to również ztego, że zwykła sprzedaż składników majątkowych państwa jest dochodem. Z kolei operacje finansowe związane z zarządzaniem długiem i płynnością, jeśli powodują wypływ środków, zalicza się do kategorii rozchodów. Jest to zrozumiałe ze względu na fakt, że mogą to być operacje po-legające na spłacie wcześniejszych zobowiązań pokrytych nowymi pożyczkami. Udział Skarbu Państwa wmiędzynarodowych instytucjach finansowych ma swoje następstwa wpostaci lokowania do nich wkładów. Przykładami takich instytucji są: ropejski Bank Inwestycyjny, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Europejski Bank Odbudowy iRozwoju, Bank Światowy, Bank Rozrachunków Międzynaro-dowych, Europejski Bank Centralny. Jednorazowe wkłady do tych organizacji są czasami wielomiliardowe (na przykład Europejski Bank Inwestycyjny). Człon-kostwo w takich organizacjach procentuje jednakże preferencyjnymi kredytami dużo większymi niż polskie wkłady.327

327 L. Baj, P. Maciejewicz, Nasza wielka polska składka, „Gazeta Wyborcza” z7 maja 2012 roku, s.20–21.

110

4. Finanse przedsiębiorstw (A. Paździor)

4.1. Istota icele zarządzania przedsiębiorstwem

4.1.1. Przedsiębiorstwo jako podmiot gospodarującyPrzedsiębiorstwo jest podmiotem gospodarczym, który realizuje swoje cele

poprzez uczestniczenie w rynkowej wymianie dóbr i usług.328 Jego charaktery-stycznymi cechami są: odrębność techniczno-organizacyjna, socjologiczna, eko-nomiczna i prawna. Jest ono wyposażone w określone zasoby dostosowane do realizowanych przez nie zadań, posiada własną, niepowtarzalną strukturę orga-nizacyjną, ukierunkowaną na optymalne wykorzystanie dostępnych zasobów, za-trudniające odpowiedni dobrany zespół pracowników zintegrowany wokół okre-ślonego systemu wartości, realizuje własne cele finansowe iprowadzi działalność na własne ryzyko. Posiada osobowość prawną, dzięki której może samodzielnie uczestniczyć wprocesach gospodarczych.

Powszechnie uważa się więc, że celem przedsiębiorstwa w gospodarce ryn-kowej jest generowanie zysku. Jest to jednak pewne uproszczenie, oparte na za-łożeniu, że cele przedsiębiorstwa ijego właściciela są tożsame. Wrzeczywistości cele realizowane przez różne przedsiębiorstwa są zróżnicowane. Inaczej są one postrzegane wprzedsiębiorstwach prowadzonych bezpośrednio przez właściciela iprzedsiębiorstwach rodzinnych, inaczej współkach osobowych ajeszcze inaczej współkach kapitałowych zarządzanych przez menedżerów. Rzeczywiste zacho-wania różnych organizacji gospodarczych świadczą nie tylko o różnorodności celów, lecz również o ich zmienności w czasie.329 W przedsiębiorstwach mniej-szych, szczególnie rodzinnych, większe znaczenie przywiązuje się do przetrwania, gdyż gwarantuje ono miejsca pracy dla członków rodziny.330 Z kolei w dużych przedsiębiorstwach orozproszonej własności, gdzie ścierają się rozbieżne interesy różnych grup (właścicieli, menedżerów, pracowników, klientów itp.) dąży się do wzrostu ich wartości. Jak zauważa J. Komorowski, „ kierownictwo ma wyraźnie określony obowiązek działać bezpośrednio w interesie przedsiębiorstwa, nie zaś wyłącznie w interesie właścicieli czy akcjonariuszy”.331 Uważa się, że interes ten znajduje odzwierciedlenie w dążeniu do pomnażaniu wartości kapitałów wła-snych podmiotu gospodarczego. Chcąc pomnażać tę wartość nie można lekcewa-żyć interesu jakiejkolwiek grupy.332 328 R. T. Stroiński, Przedsiębiorstwo, charakter prawny oraz zbycie wprawie amerykańskim, francu-skim ipolskim, Warszawa 2003, s. 273. 329 Np. Przedsiębiorstwa koncentrujące się na maksymalizacji zysku wsytuacjach kryzysowych koncentrują się na przetrwaniu. 330 Por. M. Stradomski, Finansowanie obce firm rodzinnych, Warszawa 2010, s. 73. 331 J. Komorowski, Planowanie finansowe wprzedsiębiorstwie. Teoria ipraktyka, Gdańsk 2002, s. 137. 332 Por. A. Black, P. Wright, J. E. Bachman,Wposzukiwaniu wartości dla akcjonariuszy, Warszawa 2000, s. 25.

111

Lekceważenie interesów jakiejkolwiek grupy prowadzi do destabilizacji sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw, co znajduje odzwierciedlenie w spadku efektywności posiadanych zasobów. Niedocenianie pracowników, przejawiające się m. in. w nie-proporcjonalnie niskim poziomie wynagrodzeń powoduje odpływ pracowników, szczególnie tych owysokich kwalifikacjach, co wwarunkach gospodarki opartej na wiedzy spowoduje spadek wydajności pracy i konkurencyjności przedsiębiorstwa. Niedocenianie klientów, np. poprzez obniżanie jakości, prowadzi do spadku sprzedaży izmniejszenia udziału wrynku. Zkolei brak dbałości oakcjonariuszy owocuje odpły-wem kapitału. Wieloletnie doświadczenia rozwiniętej gospodarki rynkowej dowiodły, że nie można ignorować efektywności i zarządzać przedsiębiorstwem wbrew intere-som jego właścicieli. Praktyka ignorowania właścicieli owocowała niejednokrotnie ka-tastrofą ekonomiczną przedsiębiorstw istanowiła dla niejednego menedżera osobistą porażkę. Właściciele sprzedawali nierentowne przedsiębiorstwa innym inwestorom, którzy radykalnie zmieniali system zarządzania.

Dążenie do poprawy pozycji rynkowej lub utrzymania jej na dotychczasowym po-ziomie wymaga kapitałów na odnowę wyposażenia, wdrażania nowych technologii, nowych produktów itp. Jest to konieczne zuwagi na szybko zachodzące zmiany woto-czeniu. Źródłem tych kapitałów jest amortyzacja, zysk netto, emisja akcji lub obliga-cji, atakże kredyty ipożyczki. Kapitałów tych zabraknie, jeżeli korzyści ich właścicieli będą niewystarczające. Podmioty gospodarcze nie zapewniające oczekiwanej efektyw-ności tracą wiarygodność inwestorów itym samym narażone są na wolniejszy rozwój lub nawet upadłość.

Warunkiem zapewnienia stabilnego rozwoju przedsiębiorstw jest dbałość ozachowanie równowagi między celami najważniejszych interesariuszy. „Troska o dobro wspólne to prawdziwy powód, dla którego tak ważne jest pomnażanie ich bogactwa”.333 Dlatego wzrost wartości przedsiębiorstwa staje się najważniej-szym długookresowym celem jego działalności. Jego realizacja jest możliwa tyl-ko wówczas, kiedy interesy różnych grup powiązanych zprzedsiębiorstwem będą odpowiednio zabezpieczone. Jest to konieczne ze względu na fakt, że działalność gospodarcza współczesnych przedsiębiorstw oparta jest różnorakich relacjach zpodmiotami funkcjonującymi wjego otoczeniu. Dlatego współczesne organiza-cje gospodarcze nazywane są „przedsiębiorstwami relacji”.334

Pomnażanie wartości przedsiębiorstwa wymaga systematycznej poprawy efek-tywności posiadanych zasobów. Dzięki temu zachowuje ono konkurencyjność i może zaspokoić oczekiwania wszystkich podmiotów z nim związanych. Pra-cownicy mogą liczyć na zachowanie miejsc pracy iodpowiedni poziom wynagro-dzeń, klienci mogą otrzymywać wyroby o satysfakcjonującym poziomie jakości i akceptowalnej cenie, dostawcy mają zapewniony rynek zbytu oraz terminową zapłatę, władze centralne i samorządowe otrzymują wpływy z tytułu należnych podatków iopłat. Wzrost wartości jest więc możliwy tylko wówczas, kiedy przed-

333 A. Ehrbar, EVA. Strategia tworzenia wartości przedsiębiorstwa, Warszawa 2000, s. 13. 334 Por. F. Krawiec, Transformacja firmy wnowej gospodarce. Koncepcje, strategie, struktury itechno-logie wzarządzaniu, Warszawa 2007, s. 127.

112

siębiorstwo będzie funkcjonowało zgodnie zzasadami społecznej odpowiedzial-ności, przez które rozumie się zobowiązanie „do przyczyniania się do zrówno-ważonego rozwoju społeczno-gospodarczego, w szczególności do zobowiązania natury społecznej iekologicznej, oparte na wartościach wynikających zobowią-zujących norm prawnych (wszczególności regulacji konstytucyjnych), ale często wykraczające poza minimum zachowania wyznaczone tymi normami”.335

Przestrzeganie zasad społecznej odpowiedzialności nie oznacza zastąpie-nia celów ekonomicznych celami społecznymi, lecz realizację tych pierwszych wtaki sposób, który nie zagraża lub nie jest sprzeczny ztymi drugimi. Oznacza to, zdaniem M. Friedmana,336 że przedsiębiorstwa wykorzystują posiadane zaso-by wsposób pozwalający na wzrost korzyści ekonomicznych na tyle, na ile jest to zgodne zobowiązującymi regulacjami prawnymi oraz włączają się wotwartą iwolną konkurencję bez podstępów ioszustw. Menedżerowie muszą:337

• „posiąść zdolność szybkiego reagowania na potrzeby konsumentów, na działa-nia konkurencji izmiany wglobalnym otoczeniu przedsiębiorstwa,

• być uwrażliwieni na sprawy społeczne iekologiczne,• zrozumieć, że już dzisiaj sukcesy osiągają firmy, które nie tylko starają się być

najlepsze w marketingu, technologii, redukcji kosztów i oferowaniu najlep-szych jakościowo produktów, ale i w przejawianiu właściwej troski o interes społeczny”.Przyrost wartości jako cel końcowy jest więc rezultatem realizacji wielu celów po-

średnich, które zmieniają się w kolejnych fazach rozwoju przedsiębiorstwa. Dlatego wkażdym okresie wzależności od warunków funkcjonowania zbiór celów pośrednich jest zróżnicowany. Niezmienny zostaje natomiast cel końcowy.

Koncentracja zarządów przedsiębiorstw na przyroście wartości zaangażowanego kapitału wiąże się zkoniecznością zapewnienia stopy zwrotu zkapitału, adekwatnej do ponoszonego ryzyka gospodarczego. Wraz ze wzrostem ryzyka inwestorzy oczeku-ją wyższej stopy zwrotu, która umożliwi uzyskanie dodatkowej premii za zwiększone ryzyko. Inwestorzy coraz częściej oczekują jednak, by premia ta uzyskiwana była zin-westycji społecznie odpowiedzialnych, czyli zprzedsiębiorstw przestrzegających zasad społecznej odpowiedzialności biznesu.338 Wysoka stopa zwrotu zdziałalności prowa-dzonej wsposób społecznie odpowiedzialny nie tylko umożliwia kontynuowanie dzia-łalności gospodarczej, lecz ułatwia pozyskiwanie nowych kapitałów niezbędnych do rozwoju. Rośnie zainteresowanie rynku kapitałowego akcjami lub obligacjami takich przedsiębiorstw.339

Społeczna odpowiedzialność biznesu nie jest koncepcją nową. W tej kwestii swoje przekonania wyrażał już A. Smith, według którego zamiarem przedsiębior-335 M. Bernat, Społeczna odpowiedzialność biznesu. Wymiar konstytucyjny imiędzynarodowy, Warszawa 2009, s. 30. 336 M. Friedman, Kapitalizm iwolność, Warszawa 1997, s. 114. 337 K. Bareja, A. Wachowiak, Próba identyfikacji isystematyki ryzyka związanego zdziałalnością gospodarczą, w: Karmańska A. (red), Ryzyko wrachunkowości, 2008, s. 83. 338 M. Czerwonka, Inwestowanie społecznie odpowiedzialne, Warszawa 2013, s. 58. 339 A. Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Pennsylvania 2005, s. 364.

113

cy nie jest promocja interesu publicznego, ale zapewnienie sobie iswojej rodzinie korzyści ekonomicznych. W tym nastawieniu, mogłoby się wydawać egoistycz-nym, „jest on prowadzony przez niewidzialną rękę iprzyczynia się do powstania takiego efektu, który nie był częścią jego zamiarów. Przez dążenie do osiągnięcia własnych interesów przyczynia się często do promowania interesów społeczeń-stwa bardziej efektywnie niż wtedy, gdy rzeczywiście chce te interesy promować” .

4.1.2. Ryzyko wzarządzaniu przedsiębiorstwemKażdej działalności gospodarczej towarzyszy ryzyko. Jest ono zagrożeniem zwią-

zanym zmożliwością: osiągnięcia korzyści niższych od oczekiwanych, nie osiągnięcia żadnych korzyści lub poniesienia straty. Rozróżnia się dwa podstawowe rodzaje tego ryzyka, amianowicie ryzyko operacyjne ifinansowe.

Ryzyko operacyjne nazywane inaczej ryzykiem wytwórcy można zdefiniować jako prawdopodobieństwo niezrealizowania celów przedsiębiorstwa na skutek zmiany wa-runków rynkowych. Oznacza ono niepewność co do rezultatów prowadzonej działal-ności. Jego poziom zależy od możliwości aktywnego wpływania na wielkość sprzedaży, ceny ikoszty przedsiębiorstwa. Te zaś zależą wdużej mierze od struktury majątku (im wyższy udział majątku trwałego, tym na ogół wyższe ryzyko operacyjne) wyposażenia technicznego przedsiębiorstwa (jego elastyczności imożliwości przestawienia na inną produkcję), postawy kierownictwa ipracowników (ich skłonności do wprowadzania innowacji izmian), nasilenia konkurencji (liczby konkurentów, ich pozycji rynkowej, stosowanych metod walki konkurencyjnej, barier wejścia na rynek nowych podmio-tów gospodarczych, itp.), stabilności gospodarki krajowej i światowej (w przypadku przedsiębiorstw owysokim udziale eksportu lub importu). Poziom tego ryzyka oraz możliwości jego ograniczenia wprocesie zarządzania przedsiębiorstwem są zróżnico-wane wposzczególnych rodzajach działalności gospodarczej

Ryzyko finansowe związane jest ze strukturą źródeł finansowania majątku przed-siębiorstwa. Zależy ono od poziomu zadłużenia (rośnie wmiarę wzrostu udziału ka-pitałów obcych), stóp procentowych (wyższe stopy oprocentowania kapitałów obcych zwiększają ryzyko finansowe podobnie jak możliwość zmiany ich wysokości wokre-sie umowy kredytowej), warunków korzystania zkapitałów obcych (krótsze terminy kredytowania oraz możliwość wypowiedzenia umowy kredytowej przez kredytodaw-ców bez ważnych powodów zwiększają ryzyko finansowe). Im wyższe zadłużenie, tym wyższe koszty jego obsługi. Przedsiębiorstwo musi w umówionych terminach spła-cać dług oraz płacić związane znim odsetki. Niedotrzymywanie terminów powoduje wzrost zadłużenia ztytułu karnych odsetek. Ponadto, wierzyciele mogą zerwać umowę izażądać natychmiastowego zwrotu długu. Może to stać się przyczyną niewypłacalno-ści przedsiębiorstwa ikonieczności ogłoszenia upadłości.

Te dwa rodzaje ryzyka wzajemnie się przenikają. Dążenie do zmniejszenia pozio-mu ryzyka gospodarczego, jakie powinno charakteryzować menedżerów wymaga uni-kania łączenia ze sobą dwóch wysokich rodzajów ryzyka: operacyjnego ifinansowego. Oznacza to, że przedsiębiorstwa, które funkcjonują wwarunkach wysokiego ryzyka operacyjnego powinny ograniczać swoje zadłużenie. Natomiast przedsiębiorstwa oni-

114

skim ryzyku operacyjnym mogą wwiększym stopniu korzystać zkapitałów obcych irealizować ztego tytułu określone korzyści.

Poziom ryzyka gospodarczego zmienia się wczasie. Na ogół jest niższy wfazie do-brej koniunktury gospodarczej, wyższy zaś wokresach stagnacji irecesji gospodarczej. Wkażdych jednak warunkach świadomość ryzyka ikonieczności jego minimalizacji musi towarzyszyć przedsiębiorcom imenedżerom. Dlatego wswojej działalności po-winni tworzyć warunki umożliwiające ograniczenie ryzyka. Jest to możliwe poprzez tworzenie rezerw na pokrycie ewentualnych strat nietrafionych decyzji, korzystanie zusług ubezpieczycieli (np. ubezpieczenie przed skutkami zdarzeń losowych), wyko-rzystywanie opinii ekspertów przy podejmowaniu decyzji trudnych, odługofalowych konsekwencjach.

Ryzyko działalności gospodarczej związane jest bezpośrednio z efektywnością ekonomiczną. Na ogół wyższej efektywności towarzyszy wyższe ryzyko. Można po-wiedzieć, że poziom efektywności jest pochodną poziomu ryzyka. Zarządzanie przed-siębiorstwem jest swego rodzaju grą między efektywnością aryzykiem, jaką prowadzi zarząd przedsiębiorstwa. Chcąc osiągnąć wyższą efektywność przedsiębiorstwo musi inwestować, wprowadzać nowe produkty, zdobywać nowe rynki zbytu, dążyć do zdo-bycia przodującej pozycji na rynku, wwiększym zakresie korzystać zkapitałów ob-cych. Wszystkie te działania zwiększają ryzyko, lecz równocześnie dają szansę na osią-gnięcie większego zysku iszybszy wzrost wartości przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa działające mniej ekspansywnie, wykazujące dużą ostrożność winwestowaniu ikorzy-staniu zkapitałów obcych na ogół mniej ryzykują, lecz równocześnie wykazują niższą efektywność. Niższa efektywność jest ceną za większe bezpieczeństwo, zaś wyższa efek-tywność jest opłacona zwiększonym ryzykiem. Wzależności od skłonności do ryzyka zarządzający stosują jedną zdwóch strategii: maksymalizacji efektywności przy danym poziomie ryzyka lub minimalizacji ryzyka przy danym poziomie efektywności. Racjo-nalizacja decyzji finansowych polega na dążeniu do zachowania rozsądnej równowagi między ryzykiem aefektywnością ekonomiczną.

4.1.3. Rola finansów wzarządzaniu przedsiębiorstwemDo prowadzenia działalności gospodarczej potrzebne odpowiednie zasoby rzeczo-

we ifinansowe. Zasoby te są ze sobą powiązane. Dzięki odpowiednim zasobom finan-sowym przedsiębiorstwa realizują inwestycje, których rezultatem są określone zasoby rzeczowe. Te ostatnie wykorzystywane są wprocesach wytwarzania produktów iusług, ze sprzedaży których pochodzą wpływy pieniężne. Wyniki finansowe przedsiębiorstw zależą nie tylko od jakości inowoczesności wyposażenia technicznego ichłonności rynków zbytu, lecz również od sposobu gospodarowania zasobami pieniężnymi.

Procesy finansowe, podobnie jak procesy rzeczowe, nie mogą przebiegać żywioło-wo, lecz muszą być odpowiednio planowane ikontrolowane. Oznacza to konieczność świadomego sterowania tymi procesami. Procesy te podporządkowane są kryteriom racjonalnego gospodarowania. Podobnie jak procesy rzeczowe wpływają na poziom efektywności ekonomicznej przedsiębiorstw idlatego muszą być we właściwy sposób zarządzane.

115

Finanse wzarządzaniu przedsiębiorstwem spełniają dwie funkcje: bierną iczynną. Funkcja bierna finansów związana jest zwyrażaniem skutków podejmowanych decy-zji gospodarczych w miernikach pieniężnych. Mierniki te umożliwiają agregowanie nakładów iwyników realizowanych decyzji idokonywanie ocen prowadzonej działal-ności gospodarczej. Dzięki nim następuje powiązanie między celami przedsiębiorstw a ich zasobami. Porównywanie planów finansowych z ich wykonaniem umożliwia analizę i kontrolę realizacji wyznaczanych celów oraz bieżącą ingerencję w przebieg procesów gospodarczych zapobiegającą powstawaniu lub minimalizującą skutki nie-pożądanych odchyleń.

Czynna funkcja finansów związana zdecyzjami dotyczącymi pozyskiwania iwy-korzystania zasobów finansowych przedsiębiorstw. Od ich poziomu zależą kierunki itempo rozwoju firm. Niedobór środków finansowych uniemożliwia nie tylko realiza-cję długookresowych planów rozwojowych, lecz również może być przyczyną upadło-ści podmiotów gospodarczych. Dlatego wdecyzjach tych istotnego znaczenia nabierają takie zagadnienia jak: źródła kapitału iich struktura, sposób zaangażowania posiada-nych kapitałów oraz związane znim ryzyko.

Zarządzanie finansami polega zjednej strony na podejmowaniu takich decyzji, by osiągnąć najkorzystniejszą relację między spodziewanymi efektami, akoniecznym do zaangażowania kapitałem, z drugiej zaś na zapewnieniu niezbędnych środków pie-niężnych koniecznych do zachowania bieżącej płynności finansowej. Efekty zarządza-nia finansami znajdują odzwierciedlenie wkondycji finansowej przedsiębiorstwa, jego zdolności do terminowego wywiązywania się zzaciąganych zobowiązań, zdolności do finansowania swojego rozwoju.

Funkcjonowanie przedsiębiorstw wiąże się zrealizacją trzech grup procesów: na-bywania zasobów, ich przetwarzania wprodukty lub usługi oraz sprzedażą rezultatów pracy. Procesom tym towarzyszą zjawiska finansowe. Powołanie przedsiębiorstwa irozpoczęcie przez nie działalności gospodarczej wymaga zgromadzenia określonego kapitał wformie rzeczowej lub pieniężnej. Kapitał pieniężny jest niezbędny do zakupu określonych aktywów materialnych umożliwiających produkcję isprzedaż, która jest najważniejszym procesem worganizacjach gospodarczych. Jest ona bowiem źródłem wpływów pieniężnych izwrotu równowartości zużytych zasobów. Dzięki nim można odtworzyć zużyte zasoby materialne, pokryć wydatki związane zobsługą kapitałów ob-cych oraz zrealizować nadwyżkę ekonomiczną. Ta ostatnia jest wynagrodzeniem dla właścicieli za zaangażowany kapitał. Dodatnia nadwyżka ekonomiczna po opodatko-waniu podatkiem dochodowym jest zyskiem netto, który może być przeznaczony mię-dzy innymi na dywidendę lub na powiększenie kapitałów własnych przedsiębiorstwa. Ujemna nadwyżka finansowa (strata) powoduje uszczuplenie kapitałów własnych przedsiębiorstwa. Jest stratą właścicieli.

Określona sprzedaż może być zrealizowana przy różnym poziomie zaangażowa-nych kapitałów. Im więcej kapitałów potrzeba do zrealizowania danej sprzedaży, tym niższa jest ich efektywność. Minimalizacja kapitałów niezbędnych do realizacji możli-wej sprzedaży jest jednym zistotnych zadań zarządzania finansami przedsiębiorstwa.

116

Zadaniem służb finansowych przedsiębiorstw jest bieżąca kontrola relacji między wpływami a wydatkowaniem środków pieniężnych. Chodzi oto, by nie zabrakło środ-ków na realizację terminowych płatności. Niewypłacalność jest bardzo niebezpiecz-nym zjawiskiem. Jest przyczyną upadłości większości przedsiębiorstw. Okresowa strata nie musi stanowić zagrożenia, jeżeli podmiot posiada wystarczający zasób środków pieniężnych lub bieżący ich dopływ niezbędny do zachowania płynności finansowej. Wsytuacji braku środków finansowych paradoksalnie zysk może być dodatkową przy-czyną upadłości. Zysk bowiem rodzi zobowiązanie podatkowe. Wprzypadku sprzeda-ży zodroczonym terminem płatności może powstać dodatkowy obowiązek płatniczy pogłębiający niedobór środków pieniężnych. Dlatego dobre zarządzanie finansami jest warunkiem koniecznym nie tylko dla rozwoju przedsiębiorstwa, lecz również dla jego obecności na rynku (trwania).

4.2. Sprawozdawczość finansowa przedsiębiorstwFinansowe skutki zarządzania przedsiębiorstwami znajdują odzwierciedlenie

wsprawozdaniu finansowym, które jest „podstawowym produktem rachunkowości fi-nansowej, azarazem głównym celem jej funkcjonowania, jako systemu informacyjne-go”.340 Pełne sprawozdanie składa się z5 elementów, amianowicie: bilansu, rachunku zy-sków istrat, rachunku przepływów pieniężnych, zestawienia zmian wkapitale własnym oraz informacji dodatkowej.341 Bilans zawiera określony zbiór informacji o majątku przedsiębiorstwa iźródłach jego finansowania. Rachunek zysków istrat jest informacją okorzyściach ekonomicznych uzyskanych przez przedsiębiorstwo wroku sprawozdaw-czym. Zawiera zestawienie przychodów ikosztów. Rachunek przepływów pieniężnych informuje ostanie iruchu środków pieniężnych wroku obrotowym. Zestawienie zmian wkapitale własnym obejmuje informacje otym, jak zmieniły się poszczególne pozycje kapitału własnego przedsiębiorstwa. Informacja dodatkowa zawiera istotne dodatkowe dane iobjaśnienia umożliwiające lepsze poznanie sytuacji finansowej przedsiębiorstwa oraz przyczyn, które spowodowały jej zmianę. Odzwierciedla ono dokonania „...kierow-nictwa jednostki, wywiązywania się zroli zarządczej, ochrony iprzysparzania majątku, wypracowywania zysków, dbałości ointeresy pracowników, rzetelności wobec kontra-hentów iklientów, regulacji zobowiązań wobec kredytodawców, terminowego irzetel-nego rozliczania się zorganami publiczno-prawnymi”.342

Sposób prezentacji danych liczbowych zamieszczanych w sprawozdaniu finanso-wym nie jest dowolny, lecz ściśle określony przez przepisy zawarte wUstawie orachun-kowości, Krajowych Standardach Rachunkowości oraz Międzynarodowych Standar-dach Sprawozdawczości Finansowej. Struktura sprawozdania finansowego pozwala na

340 J. Turyna, Rachunkowość finansowa, Warszawa 2005, s. 50. 341 Wprzedsiębiorstwach małych, których sprawozdania finansowe nie podlegają obligatoryjnemu bada-niu przez biegłych rewidentów sprawozdanie może być ograniczone tylko do bilansu, rachunku zysków istrat iinformacji dodatkowej (Ustawa orachunkowości zdania 29 września 2004 r., zpóźniejszymi zmia-nami, art. 45). 342 I. Olchowicz, A. Tłaczała , Sprawozdawczość finansowa według krajowych imiędzynarodowych standardów, Warszawa 2008, s. 22.

117

ocenę przedsiębiorstwa z trzech punktów widzenia, czy jak to ujmuje J. Ostaszewski, spojrzeć na nie przez „okular zbudowany ztrzech soczewek”.343 Poszczególne soczewki nazwane zostały gestią majątkową, ekonomiczną ifinansową.

Gestia majątkowa związana jest ze strukturą aktywów oraz źródłami ich finanso-wania. Aktywa stanowią zestawienie zasobów materialnych ifinansowych jakimi dys-ponuje przedsiębiorstwo. Wpasywach znajduje się natomiast informacja ostrukturze kapitałów zaangażowanych wmajątku. Uzupełnieniem do tych informacji jest sprawoz-danie ze zmian wkapitałach własnych podmiotów gospodarczych.

Informacje podawane w wymienianych sprawozdaniach pozwalają na ocenę dy-namiki istruktury aktywów oraz struktury źródeł ich finansowania. Aktywa działa się na dwie grupy: trwałe iobrotowe. Te pierwsze angażują kapitał przez okres dłuższy od jednego roku, przez co spowalniają jego krążenie. Nadmierny, wstosunku do rzeczy-wistych potrzeb, zasób tego majątku negatywnie wpływa na efektywność pracy przed-siębiorstwa. Aktywa obrotowe zużywają się wjednym cyklu gospodarczym izazwyczaj angażują kapitał przez okres krótszy od jednego roku. Aktywa zjednej strony tworzą potencjał gospodarczy przedsiębiorstwa, zdrugiej zaś są źródłem kosztów. Kosztotwór-czy charakter aktywów wynika zfaktu, że ich posiadanie związane jest zokreślonymi wydatkami. Są one ponoszone niezależnie od stopnia gospodarczego ich zaangażowa-nia. Do wydatków tych zalicza się: m.in. podatek od nieruchom*ości, koszty ubezpie-czenia majątkowego, koszty konserwacji inapraw, ewentualne koszty czynszu, koszty odsetek od kredytów ipożyczek zaciągniętych na ich sfinansowanie itp. Dla kondycji finansowej przedsiębiorstw nie jest więc obojętnie jakie posiadają aktywa oraz wjakim stopniu są one zagospodarowane. Wprzypadku ich nadmiaru lub źle ukształtowanej struktury powstają koszty zbędne, nazywane często kosztami niegospodarności, które obniżają wynik finansowy iniekorzystnie wpływają na poziom efektywności. Równo-cześnie rośnie ryzyko operacyjne.

Wmajątku zaangażowany jest kapitał, który dzieli się na własny iobcy. Kapitał wła-sny stanowi stabilne źródło finansowania aktywów, natomiast kapitały obce nazywane zobowiązaniami użyczane są przedsiębiorstwom na określony czas, po upływie którego muszą być bezwarunkowo zwrócone. Oznacza to, że ich udział wfinansowaniu majątku wiąże się zdodatkowym ryzykiem. Poziom tego ryzyka zależy od ich udziału wkapita-łach ogółem oraz od okresu użyczenia. Ze względu na długość tego okresu rozróżnia się kapitał obcy (zobowiązania) długookresowy, którego okres spłaty jest dłuższy od jedne-go roku ikapitał obcy (zobowiązania) krótkoterminowy, który powinien być zwróco-ny przed upływem roku. Kapitał własny izobowiązania długookresowe tworzą kapitały stałe, które wpierwszej kolejności finansują aktywa trwałe. Nadwyżka kapitałów stałych nad majątkiem trwałym nazywana jest kapitałem pracującym, finansującym majątek obrotowy.

Wielkość i struktura majątku mają wpływ na zapotrzebowanie na kapitał oraz szybkość jego krążenia. Powinny być one dostosowane do rodzaju iskali prowadzonej działalności gospodarczej. Jest oczywiste, że wielkość istruktura aktywów będą inne wpiekarni, inne wszpitalu, ajeszcze inne wfabryce obuwia, czy wsklepie. Wkaż-343 J. Ostaszewski, Finanse, Warszawa 2013, s. 237.

118

dym jednak przypadku powinny być tak ukształtowane by sprzyjały optymalnemu ich wykorzystaniu. W przeciwnym wypadku kapitał zaangażowany w aktywach będzie krążył wolniej niż wynika to zwarunków technicznych, organizacyjnych irynkowych. Znajduje to odzwierciedlenie wniewykorzystanej zdolności produkcyjnej, rosnących zapasach inależnościach itp. Wzrost aktywów często idzie wparze zrosnącym za-dłużeniem iwzrostem kosztów jego obsługi. Chociaż samo zadłużenie może być skut-kiem prowadzonej przez przedsiębiorstwo polityki finansowej isamo wsobie nie jest niczym nagannym, to wwarunkach niepełnego wykorzystania posiadanych zasobów prowadzi do niepotrzebnego wzrostu ryzyka finansowego oraz spadku efektywności finansowej. Dlatego wieloaspektowa analiza struktury majątkowo-kapitałowej jest nie-zbędna do oceny równowagi ekonomicznej przedsiębiorstw (gestia ekonomiczna).

Zachowanie tej równowagi wymaga prowadzenia działalności gospodarczej wsposób umożliwiający jej opłacalność. Źródłem informacji oniej jest rachunek zysków i strat. Jest on zestawieniem przychodów netto ikosztów wokresie spra-wozdawczym. Rachunek wyników może być sporządzany w dwóch wariantach: kalkulacyjnym iporównawczym. Wwariancie kalkulacyjnym koszty prezentowa-ne są według miejsc, tj. na podstawie tzw. układu kalkulacyjnego. Wukładzie tym koszty dzieli się na bezpośrednie ipośrednie. Koszty bezpośrednie to takie, które można dokładnie przyporządkować do konkretnego wyrobu (usługi). Koszty po-średnie natomiast mogą dotyczyć kilku lub wszystkich wyrobów (usług), ale nie mogą być precyzyjnie do nich przyporządkowane. Wariant kalkulacyjny umożli-wia prezentację pełnej struktury wyniku finansowego, obejmującej: wynik brutto ze sprzedaży, wynik ze sprzedaży, wynik zdziałalności operacyjnej, wynik zdziałalno-ści gospodarczej, wynik brutto iwynik netto.

Wynik brutto ze sprzedaży jest nadwyżką przychodów ze sprzedaży netto (produk-tów, usług, towarów imateriałów) nad kosztami ich wytworzenia lub zakupu. Zwyni-ku tego wpierwszej kolejności trzeba pokryć koszty ogólnego zarządu ikoszty sprze-daży. Pomniejszają one wynik ze sprzedaży. Porównanie wyniku brutto na sprzedaży zwynikiem na sprzedaży pozwala na ocenę kosztów prowadzenia przedsiębiorstwa. Koszty zarządzania isprzedaży to koszty nieprodukcyjne. Wprawdzie są one koniecz-ne, lecz ich poziom powinien być dostosowany do rozmiarów prowadzonej dzia-łalności i wynikających z nich możliwości. Uzupełniający charakter mają pozostałe przychody i pozostałe koszty operacyjne. Pozostałe przychody powstają wrezultacie sprzedaży rzeczowego majątku trwałego, wartości niematerialnych iprawnych inie-ruchom*ości inwestycyjnych, otrzymanych kar, odszkodowań, odzyskanych należno-ści wcześniej uznanych za stracone itp. Pozostałe koszty operacyjne obejmują stratę ze sprzedaży niefinansowych aktywów trwałych, przekazane darowizny, zapłacone kary, grzywny, koszty postępowań sp*rnych, koszty zaniechanej produkcji itp.344 Wynik ze sprzedaży skorygowany o pozostałe przychody i pozostałe koszty operacyjne tworzy wynik z działalności operacyjnej. Kolejna część rachunku zysków istrat dotyczy dzia-

344 Bardziej szczegółowy wykaz pozostałych przychodów ipozostałych kosztów operacyjnych podano np. wpracy: J. Pfaff, Z. Messner, Rachunkowość finansowa zuwzględnieniem MSSF, Warszawa 2011, s. 427.

119

łalności finansowej. Związana jest ona zdokonywaniem różnorakich operacji finanso-wych polegających na przenoszeniu praw własności lub uprawnień wzakresie krajo-wych bądź zagranicznych środków pieniężnych (kredyty, pożyczki, obrót dewizowy), papierów wartościowych i inwestowaniu własnych kapitałów w działalność innych podmiotów gospodarczych.345 Obejmuje przychody i koszty związane z pozyskiwa-niem kapitałów iinwestowaniem wolnych środków finansowych. Składają się na nie takie pozycje jak: dywidendy iudziały wzyskach innych przedsiębiorstw, odsetki od depozytów, kredytów ipożyczek, różnice kursowe itp.

Wynik z działalności operacyjnej skorygowany o przychody i koszty finansowe tworzy wynik zdziałalności gospodarczej. Wynik ten podlega korekcie ztytułu zysków i strat nadzwyczajnych, czyli skutków zdarzeń nieprzewidywalnych. Rezultatem tej korekty jest wynik finansowy brutto. Jeżeli jest wartością dodatnią (suma przychodów przewyższa sumę kosztów) to podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym. Po-datek naliczany jest od dochodu. Dochód do opodatkowania obejmuje wynik brutto powiększony okoszty nie stanowiące kosztów uzyskania przychodów wświetle pra-wa podatkowego oraz pomniejszone oprzychody nie uwzględniane przy naliczaniu podatku.346 Wprzedsiębiorstwach państwowych iJSSP obowiązuje wpłata 15% zysku brutto do budżetu państwa. Uwzględniana jest ona winnym obciążeniu wyniku. Wy-nik brutto pomniejszony opodatek dochodowy oraz inne obciążenia wyniku stano-wi zysk netto, pozostający do dyspozycji właścicieli. Jest ona formą wynagrodzenia dla nich ztytułu wniesionego do przedsiębiorstwa kapitału.

Istotną rolę wocenie równowagi finansowej przedsiębiorstw pełni gestia finansowa. Związana jest ona ztzw. płynnością finansową, czyli zich zdolnością do terminowego regulowania zobowiązań. Źródłem informacji do takiej oceny jest przede wszystkim rachunek przepływów pieniężnych. Na jego podstawie można ocenić źródła wpływów iwydatków wokresie sprawozdawczym, przyczyny zmian wstanie środków pienięż-nych, racjonalność gospodarowania tymi środkami. Znajdują wnim odzwierciedlenie wszystkie zdarzenia gospodarcze, powodujące określone zmiany wzasobach środków pieniężnych przedsiębiorstwa. Jak podkreśla W. Gos, przepływy pieniężne są miarą twardą iobiektywną, gdyż ich wynik nie jest zniekształcony przez instrumenty polityki finansowej ijest zawsze taki sam niezależnie od osoby, która je ocenia.347

Rachunek ten podzielony jest na trzy części: przepływy pieniężne z działalności operacyjnej, przepływy pieniężne z działalności inwestycyjnej i przepływy z działal-ności finansowej. Przypływy zdziałalności operacyjnej ilustrują zmiany wzasobach gotówkowych przedsiębiorstwa związane zrealizacja działalności podstawowej. Przez działalność inwestycyjną rozumie się procesy nabywania isprzedaży składników ma-jątku trwałego oraz inwestycje krótkoterminowe nie związane zekwiwalentami środ-ków pieniężnych. Działalność finansowa dotyczy zmian zachodzących w kapitałach własnych iobcych, czyli procesów związanych zpozyskiwaniem źródeł finansowania

345 Por. B. Micherda, Podstawy rachunkowości. Aspekty teoretyczne ipraktyczne, Warszawa 2005, s. 207.346 Szerzej na temat przychodów ikosztów nie uwzględnianych przy naliczaniu podatku dochodowe-go patrz: I. Olchowicz, Rachunkowość podatkowa, Warszawa 2004, s. 173–187. 347 Por. W. Gos, Rachunek przepływów pieniężnych, Warszawa 2011, s. 27.

120

majątku oraz ich obsługą (spłata kredytów pożyczek, wykup obligacji własnych, płat-ności odsetek, dywidend, inne wypłaty zzysku netto). Dostarcza on informacji oźró-dłach wpływów gotówkowych oraz kierunkach wydatkowania pieniędzy. Dzięki temu można szczegółowo poznać iocenić gospodarkę zasobami pieniężnymi.

Szczególna rola wtej ocenie przypada przepływom zdziałalności operacyjnej. In-formują one owydajności gotówkowej działalności podstawowej itym samym wska-zują na możliwości bieżącego i prospektywnego samofinansowania firmy. Każde przedsiębiorstwo funkcjonuje irozwija się dzięki zasobom gotówkowym wygospoda-rowanym dzięki produkcji isprzedaży produktów iusług. Środki pochodzące z dzia-łalności finansowej (z wyjątkiem instytucji finansowych) mają charakter uzupełniający. Przedsiębiorstwa korzystają znich okresowo za określoną odpłatnością. Niewydolność finansowa działalności podstawowej ogranicza również możliwości wspomagania środkami zewnętrznymi.

Nieco inny charakter ma działalność inwestycyjna, która zfinansowego punktu wi-dzenia oznacza przede wszystkim wydatkowanie środków pieniężnych. Ewentualna nadwyżka gotówki z tej działalności świadczyć może odeinwestycjach, np. wyprze-daży składników majątkowych iograniczaniu działalności operacyjnej. Sytuacja taka może mieć miejsce szczególnie wtedy, kiedy przedsiębiorstwo znajduje się na skraju bankructwa.

4.3. Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwaKondycja ekonomiczno-finansowa przedsiębiorstwa w dużej mierze jest rezul-

tatem poszukiwania przez zarząd odpowiedniego kompromisu między płynnością arentownością. Osiąganie tego kompromisu wymaga skoordynowania decyzji finan-sowych zdecyzjami inwestycyjnymi, produkcyjnymi ihandlowymi. Wprzeciwnym bowiem przypadku przedsiębiorstwo nie będzie mogło realizować swoich celów. Nie można przecież naiwnie oczekiwać wyższej stopy zwrotu ztytułu wyższego poziomu ryzyka finansowego. Może się bowiem okazać, że na skutek wydarzeń niekoniecznie wewnątrz organizacji ekspansja na ryzyko okazała się zbyt duża, afirma nie posiada odpowiednich narzędzi zarządzania kryzysowego. W wielu takich przypadkach na-warstwianie się elementów niepewności ibrak reakcji na nie powoduje poważne pro-blemy finansowe, zbankructwem włącznie.

Po to, by skutecznie planować i sprawnie przeciwdziałać zjawiskom kryzyso-wym przedsiębiorstwo powinno na bieżąco przeprowadzać i aktualizować ocenę sytuacji finansowej. Do tego celu wykorzystuje się najczęściej instrumenty analizy finansowej, będącej najstarszym narzędziem analizy ekonomicznej przedsiębior-stwa. Służy ona poznaniu przebiegu procesów finansowych, określania zależności między nimi oraz oceny ich wpływu na wyniki przedsiębiorstwa.348 Przedmiot iza-kres analizy finansowej jest bardzo szeroki, wdużej mierze uzależniony od rodzaju 348 Por. W. Dębski, Teoretyczne ipraktyczne aspekty zarządzania finansami przedsiębiorstwa, Warsza-wa 2005, s. 36-37.BEP – zang. Break Even Point: to break even – wychodzić na zero (Collins. Słownik angielsko-polski, Warszawa 2000, s. 51)

121

przedsiębiorstwa, liczby iszczegółowości dostępnych informacji, czy chociażby po-trzeb zleceniodawcy oraz intencji wykonawcy analizy. Na potrzeby niniejszej książ-ki uwagę skoncentrowano na możliwie najwęższym zakresie wskaźników służących do oceny kondycji finansowej przedsiębiorstwa.

4.3.1. Ocena ryzyka operacyjnego przedsiębiorstwaZ funkcjonowaniem przedsiębiorstwa związane są dwie podstawowe katego-

rie ryzyka: operacyjne ifinansowe. Ryzyko operacyjne, jak sama nazwa wskazuje, związane jest z niepewnością w obszarze działalności podstawowej (operacyjnej) jednostki. Wiąże się ono z możliwym wzrostem ceny nabycia surowców/towarów, spadkiem wolumenu sprzedaży, spadkiem ceny sprzedaży, niewywiązywaniem się kontrahentów wobszarze terminowości dostaw, jakości dostarczonych materiałów, nieodpowiednią ilością dostarczonych surowców, itp. Ryzyko to można mierzyć zwykorzystaniem analizy wrażliwości progu rentowności.

Próg rentowności (BEP), inaczej zwany krytycznym poziomem sprzeda-ży określa wielkość przychodów ze sprzedaży niezbędnych do pełnego pokry-cia wszystkich kosztów przedsiębiorstwa.349 Wartość sprzedaży gwarantującą zwrot poniesionych kosztów można oszacować według następującej formuły:

gdzie:BEP – próg rentowności, Kst – koszty stałe związane zeksploatacją przedsięwzięcia,Smb – stopa marży brutto.350

Kosztami stałymi określa się te koszty, których wysokość praktycznie nie zmienia się pod wpływem zmiany wielkości produkcji, czy usług. Kosztami zmiennymi nato-miast nazywa się tę grupę kosztów, które zmieniają się razem ze zmianą rozmiarów produkcji, czy usług.

Ryzyko operacyjne, jak wcześniej wspomniano, związane jest zniekorzystnymi zja-wiskami wobszarze działalności podstawowej jednostki. Do oceny jego poziomu moż-na wykorzystać analizę wrażliwości progu rentowności. Analiza taka polega na bada-niu reakcji progu rentowności na spadek wolumenu sprzedaży, spadek ceny sprzedaży, wzrost kosztów zmiennych itd.

Do oceny ryzyka operacyjnego można wykorzystać wskaźnik bezpieczeństwa ze względu na wielkość sprzedaży:

gdzie:WBq – wskaźnik (margines) bezpieczeństwa ze względu na wielkość sprzedaży, Psn – przychody ze sprzedaży netto.

349 W. Janik, Zarządzanie finansami firmy, Lublin 2002, s. 195. 350 Stopa marży brutto jest ilorazem marży brutto oraz przychodów netto ze sprzedaży.

122

Powyższy wskaźnik odpowiada na pytanie: o ile procent może obniżyć się sprzedaż, przy założonym poziome cen ikosztów, aby przedsiębiorstwo nie po-niosło straty. Sytuacja jest tym bardziej korzystna, im wyższy poziom tego wskaź-nika.

Kolejnym wskaźnikiem służącym do oceny ryzyka operacyjnego jest wskaźnik bezpieczeństwa ze względu na cenę, który oblicza się następująco:

gdzie:WBC – wskaźnik (margines) bezpieczeństwa ze względu na cenę, Zs – zysk ze sprzedaży.

Dzięki temu wskaźnikowi można uzyskać informację oile procent może obniżyć się cena, przy założonym poziomie wielkości sprzedaży ikosztów, aby przedsiębior-stwo nie poniosło straty. Im wyższy poziom tego wskaźnika, tym mniejsze ryzyko związane ze spadkiem ceny sprzedaży.

Do analizy ryzyka operacyjnego można również stosować wskaźnik bezpieczeń-stwa ze względu koszty zmienne. Oblicza się go wnastępujący sposób:

gdzie:WBKZ – wskaźnik (margines) bezpieczeństwa ze względu na koszty zmienne,Kzm – suma kosztów zmiennych wanalizowanym okresie.Wskaźnik ten informuje o ile procent mogą wzrosnąć koszty zmienne, przy

założonym poziomie wielkości sprzedaży icen, aby przedsiębiorstwo nie ponio-sło straty. Im wyższa jest wartość tego wskaźnika, tym sytuacja firmy jest bardziej bezpieczna, tym mniejsze jest ryzyko związane ze wzrostem kosztów zmiennych (np. przy nieprzewidzianym wzroście cen materiałów, energii elektrycznej, itp.).

4.3.2. Ocena ryzyka operacyjnego finansowego przedsiębiorstwaRyzyko finansowe natomiast związane jest z kapitałami obcymi. Wyższe ich

zaangażowanie oznacza zazwyczaj wyższy poziom ryzyka finansowego. Zadłu-żenie zjednej strony zmniejsza bezpieczeństwo finansowe istwarza ryzyko utra-ty płynności. Z drugiej strony, dzięki umiejętnemu zadłużeniu podmiot może zwiększyć rentowność kapitału własnego. Dlatego poziom, struktura i opłacal-ność zadłużenia wymagają systematycznej oceny.

Do oceny ryzyka finansowego wykorzystuje się wskaźniki, określane na pod-stawie zestawienia bilansowego oraz rachunku zysków i strat. Jednym znajbar-dziej znanych wskaźników tej grupy jest wskaźnik kapitału własnego. Oblicza się go według formuły:

gdzie:WKW – wskaźnik kapitału własnego Kw – kapitał własny Aog – aktywa ogółem (razem).

123

Wskaźnik kapitału własnego informuje o tym, jaka część majątku przedsiębior-stwa finansowana jest kapitałem własnym. Wzrastający poziom wskaźnika świadczy ozwiększaniu zaangażowania własnych środków wfinansowaniu aktywów.

Uzupełnieniem wskaźnika kapitału własnego jest wskaźnik zadłużenia, który oblicza się następująco:

gdzie:WZ – wskaźnik zadłużenia Ko – kapitały obce (zobowiązania).Wskaźnik zadłużenia informuje, jaka część majątku przedsiębiorstwa finansowana

jest kapitałami obcymi. Wzrastający poziom wskaźnika świadczy o większym zaanga-żowaniu zadłużenia, czyli wskazuje na wyższy poziom ryzyka finansowego. Dla wskaź-nika kapitału własnego iwskaźnika zadłużenia nie ma jednoznacznych wartości wzor-cowych. Niekiedy można spotkać stwierdzenie, że dopuszczalny poziom wskaźnika zadłużenia nie powinien przekraczać 60-70%.351 Trzeba jednak zauważyć, że sama war-tość wskaźnika nie informuje ozdolności spółki do obsługi długu. Dwie spółki otym samym poziomie zadłużenia mogą różnić się możliwościami wzakresie generowania zysku igotówki niezbędnej do spłaty odsetek irat kapitałowych długu. Zależy to wdu-żej mierze od rodzaju prowadzonej działalności (branży), jej opłacalności oraz warun-ków na jakich spółka korzysta zkapitałów obcych. Znając jedynie poziom zadłużenia możemy tylko stwierdzić, że wmiarę jego wzrostu rośnie ryzyko finansowe.

Kolejnym wskaźnikiem wykorzystywanym przy ocenie zadłużenia jest wskaźnik zadłużenia długoterminowego:

gdzie:

WZdt – wskaźnik zadłużenia długoterminowego Zdt – zadłużenie długoterminowe.

Wskaźnik ten informuje, jaka część majątku przedsiębiorstwa finansowana jest kapitałami obcymi ocharakterze długoterminowym. Zadłużenie długotermi-nowe wykorzystywane jest zazwyczaj do finansowania przedsięwzięć inwestycyj-nych. Cechą tej części pasywów jest to, że kapitały te finansują składniki mająt-kowe przez okres powyżej jednego roku. Dlatego tę część zadłużenia traktuje się jako stabilne źródła finansowania.

Innym wskaźnikiem struktury kapitału (zadłużenia) jest wskaźnik zadłużenia kapitału własnego:

gdzie:D/Kw – wskaźnik zadłużenia kapitału własnego (relacja dług – kapitał własny).

351 Por. M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, Warszawa 1993, s. 89.

124

Informuje on orelacji zadłużenia do kapitałów własnych. Im wyższa wartość tego wskaźnika, tym relacja ta jest mniej korzystna. Kapitały własne stanowią pewne zabezpieczenie dla wierzycieli podmiotu. Wysoka wartość tego wskaźnika jest sygnałem dla wierzycieli o wysokim ryzyku, co na ogół jest równoznaczne zograniczeniem dostępności spółki do kolejnych kredytów.

Jak wspomniano wcześniej wskaźniki poziomu zadłużenia nie pozwalają na ocenę zdolności spółek do jego obsługi. Zadłużenie wiąże się bowiem zkoniecz-nością zapłaty określonej ceny długu (odsetek) oraz zwrotu kapitałów w umó-wionym terminie. Źródłem pokrycia odsetek jest zysk ze sprzedaży, zaś źródłem spłaty pożyczonych kapitałów jest zysk po opodatkowaniu iamortyzacja.

Jednym ze wskaźników wykorzystywanym przy ocenie zdolności przedsię-biorstw do obsługi ich zadłużenia jest wskaźnik pokrycia odsetek zyskiem. Okre-śla się go według formuły:

gdzie:

WPOZ – wskaźnik pokrycia odsetek zyskiem Zs – zysk ze sprzedaży Ok – odsetki od kredytów ipożyczek.

Wskaźnik ten informuje, wjakim stopniu odsetki od kapitałów obcych mogą być spłacone zzysku ze sprzedaży. Możliwości obsługi zadłużenia rosną wmiarę wzrostu wartości wskaźnika. Przy wartości niższej od jeden zysk ze sprzedaży nie wystarcza na sfinansowanie odsetek. Zadłużenie staje się przyczyną strat. Przy wartości wskaźnika równej 1 lub niewiele wyższej istnieje zagrożenie stratą, wprzypadku, gdy pojawią się niekorzystne zjawiska, np. spadek sprzedaży, spadek cen sprzedaży, wzrost cen zaopa-trzeniowych itp.

Wskaźnik pokrycia odsetek zyskiem nie uwzględnia wszystkich wydatków, zwią-zanych zzadłużeniem. Istotne znacznie ma wysokość rat kapitałowych. Nie stanowią one kosztów uzyskania przychodów, ale narażają przedsiębiorstwo na utratę płynności finansowej, gdyż zwiększają zapotrzebowanie na środki pieniężne. Dlatego ocenę zdol-ności przedsiębiorstwa do obsługi długu uzupełnia się owskaźnik pokrycia obsługi długu:

gdzie:

WPOD – wskaźnik pokrycia obsługi długu, R – raty kapitałowe.

Wskaźnik ten informuje otym wjakim stopniu spółka może pokryć ratę ka-pitałową zyskiem netto. Wartość wskaźnika na poziomie 1 oznacza, że zysk netto wpełni pokrywa raty kapitałowe. Wartość niższa od jedności świadczy oniewy-starczającym poziomie zysku netto do sfinansowania wdanym okresie koniecz-nej spłaty kapitałów obcych.

125

Poziom ryzyka finansowego może być szacowany na podstawie analizy struktury majątkowo-kapitałowej. Do najczęściej spotykanych wskaźników, służących do okre-ślania poziomu bezpieczeństwa finansowego przedsiębiorstwa należą wskaźniki złotej reguły bilansowej ifinansowej.

Wskaźnik złotej reguły bilansowej, informuje otym, wjakim stopniu aktywa trwa-łe finansowane są przez kapitał własny. Jest on określony według formuły:

gdzie:

AT – aktywa trwałe.Złota reguła bilansowa zachowana jest wówczas, jeżeli całość aktywów trwałych

finansowana jest kapitałem własnym, tzn. kiedy WZRB jest co najmniej równy 1. Według konserwatywnych założeń, dotyczących kształtowania struktury majątkowo--kapitałowej, spełnienie tej reguły jest podstawą wysokiego poziomu bezpieczeństwa finansowego spółki. Warto jednak zwrócić uwagę, że finansowanie majątku trwałego wyłącznie środkami własnymi, może wskazywać na awersję zarządu do podejmowa-nia jakichkolwiek działań inwestycyjnych. Owszem, wpraktyce można spotkać spół-ki, które są wstanie sfinansować całość niezbędnych nakładów ze środków własnych. Jednak są to zazwyczaj podmioty działające wwarunkach monopolu, bądź oligopolu. Wwarunkach wysokiej konkurencji sytuacja taka występuje rzadko, zwłaszcza wprzy-padku małych iśrednich spółek. Tam zazwyczaj, prędzej czy później, pojawia się dy-lemat związany z wykorzystaniem kapitałów obcych do sfinansowania koniecznych inwestycji wmajątek trwały. Rozstrzygnięcie tego dylematu wymaga zwrócenia uwagi na konieczność zachowania właściwych relacji między ekonomicznym okresem uży-teczności aktywów adługością okresu kredytowania inwestycji. Otym czy relacje te są ukształtowane poprawnie informuje wskaźnik złotej reguły finansowej.

Wyraża on relacje między kapitałami stałymi (sumą kapitałów własnych idługo-terminowych zobowiązań) aaktywami trwałymi iokreślany jest następującą formułą:

gdzie:

KS – kapitały stałe.Złota reguła finansowa zachowana jest wówczas, jeżeli całość aktywów trwałych

finansowana jest kapitałami stałymi. Wskaźnik złotej reguły finansowej będzie wów-czas przyjmował wartość co najmniej równą 1. Wskaźnik złotej reguły finansowej bę-dzie wówczas przyjmował wartość co najmniej równą 1. Wwarunkach współczesnej gospodarki zachowanie złotej reguły finansowej staje się ważniejsze od złotej reguły bilansowej. Chcąc zachować tę ostatnią, wiele spółek musiałoby opóźniać realizację inwestycji, zabiegając najpierw ozgromadzenie niezbędnych środków własnych bądź wdrodze zatrzymania zysku netto lub też dodatkowej emisji akcji (udziałów). Mogło-by to wpłynąć negatywnie na ich konkurencyjność ipozycję rynkową. Dlatego polity-

126

ka finansowa spółek powinna być oparta na dążeniu do zachowania złotej reguły fi-nansowej, anie złotej reguły bilansowej.

4.3.3. Ocena płynności finansowej przedsiębiorstwaPłynność finansowa definiowana jest jako zdolność przedsiębiorstwa do termino-

wego oraz szybkiego regulowania zobowiązań. Oceny płynności finansowej najczęściej wykorzystuje się wskaźniki statyczne, oparte na zestawieniu bilansowym. Do wskaźni-ków tej grupy zalicza się wskaźniki płynności: • bieżącej,• szybkiej,• błyskawicznej.

Wskaźniki bieżącej płynności oblicza się wnastępujący sposób:

gdzie:

CR – wskaźnik bieżącej płynności (Current Ratio), AO – aktywa obrotoweZBkt – zobowiązania krótkoterminowe.

Na podstawie tego wskaźnika dokonuje się oceny, czy przedsiębiorstwo jest zdolne do spłaty zaciągniętych zobowiązań bieżących. Zgodnie ztradycyjnym podejściem do zarządzania kapitałem obrotowym, przyjmuje się, że zdolność do terminowego regulo-wania zobowiązań jest zachowana, jeżeli wartość wskaźnika jest wyższa od 1. Zuwagi na to, iż część aktywów obrotowych mogą stanowić składniki majątkowe oograniczo-nym stopniu płynności, na ogół zakłada się, że wcelu zachowania płynności finanso-wej minimalna wartość tego wskaźnika powinna kształtować się na poziomie od 1,2 do 1,5 wzależności od rodzaju działalności spółki.352

Wskaźnik bieżącej płynności znacząco przekraczający poziom 1,5 często świadczy onadmiernym zaangażowaniu kapitału wmajątku obrotowym. Taka sytuacja prowa-dzi do nadmiernego zamrożenia kapitału, które niekorzystnie wpływa na wyniki eko-nomiczne jednostki. Woparciu owieloletnie doświadczenia przyjmuje się, że wartość wskaźnika bieżącej płynności nie powinna przekraczać poziomu 2–2,5.353

Wcelu zbadania, czy podmiot byłby wstanie uregulować zobowiązania, wprzy-padku ich szybkiej wymagalności, konieczne jest oszacowanie wskaźników szyb-kiej płynności. Podstawowym założeniem przy tworzeniu tej grupy wskaźników jest uwzględnienie przy ich kalkulacji wyłącznie tych składników majątku obrotowego, które charakteryzują się wysokim stopniem płynności. Wartość tego wskaźnika oblicza się według formuły:

352 Warto zauważyć, że wprzypadku niższej wartości wskaźnika może zostać zachowana płynność finansowa, jeżeli terminarz spłaty zobowiązań iterminarz spływu należności będą ze sobą odpowiednio skoordynowane.353 Trzeba jednak podkreślić, że może się zdarzyć, że nawet przy wysokiej wartości wskaźnika spółka może mieć kłopoty płatnicze, jeżeli znaczącą część majątku obrotowego stanowiłyby trudno zbywalne zapasy lub trudno ściągalne należności.

127

gdzie: QR – wskaźnik szybkiej płynności (Quick Ratio),AOp – aktywa obrotowe owysokim stopniu płynności.

Przy obliczaniu wskaźnika QRII, najczęściej wykorzystywanego w praktyce, do oceny „szybkiej” płynności, wliczniku uwzględnia się inwestycje oraz należności:

gdzie:QRII – wskaźnik szybkiej płynności II, Nkt – należności krótkoterminowe.

Przy kalkulacji tego wskaźnika pomija się zapasy, przyjmując założenie, że są to aktywa obrotowe oniskim stopniu płynności. Wodniesieniu do zapasu pro-duktów niezakończonych, czy niektórych rodzajów materiałów, takie stwierdze-nie jest zasadne. Jednakże, wprzypadku wielu spółek, szybka sprzedaż towarów oraz produktów gotowych może nie stanowić żadnego problemu. Wtakiej sytu-acji wartość tego wskaźnika byłaby zaniżona.

Przy określaniu wskaźnika QRI, zwanego wskaźnikiem natychmiastowej wy-płacalności, wskaźnikiem płynności gotówkowej, czy też wskaźnikiem płynności błyskawicznej, wliczniku uwzględnia się najbardziej płynne aktywa, czyli środki pieniężne ikrótkoterminowe papiery wartościowe:

gdzie:

QRI – wskaźnik szybkiej płynności I, Ikt – inwestycje krótkoterminowe.

Wskaźnik płynności gotówkowej powinien przyjmować wartości od 0,1 do 0,2. 354

Wymienione wskaźniki należą do grupy tzw. statycznych wskaźników oceny płynności finansowej. Są one oparte na danych bilansowych, które odzwierciedla-ją stan majątku obrotowego na ściśle określony moment. Szacując wartości wyżej omówionych wskaźników, nie uwzględnia się strumieni pieniężnych generowa-nych przez przedsiębiorstwo, dzięki którym spłata zadłużenia staje się możliwa. Dlatego też, wcelu pełniejszej oceny płynności finansowej wykorzystuje się tzw. dynamiczne wskaźniki płynności finansowej, które oparte są na przepływach pie-niężnych.

4.3.4. Ocena gospodarowania kapitałemOcenę gospodarowania kapitałem można przeprowadzić zwykorzystaniem wskaź-

ników aktywności gospodarczej, inaczej zwanych wskaźnikami produktywności lub obrotowości. Dzięki analizie aktywności gospodarczej można również uzyskać in-354 Por. W. Dębski, Teoretyczne… op. cit., s. 81

128

formację na temat sposobu organizacji gospodarki zapasami oraz siły przetargowej przedsiębiorstwa wrelacjach zkontrahentami.

Na ogół, ocena aktywności sprowadza się do obliczenia iwłaściwego zinterpreto-wania dwóch grup wskaźników:

1) obrotowości,2) rotacji (cykli rotacyjnych).Wskaźniki obrotowości mogą być obliczane jako relacja wartości sprzedaży do

średniego stanu składnika bilansowego. Informują one o tym, ile obrotów średnio wbadanym okresie wykonał kapitał finansujący konkretne składniki majątkowe, bądź też, ile jednostek pieniężnych przychodów uzyskano zjednej jednostki pieniężnej ka-pitału, finansującego dany składnik majątkowy. Wysokie wartości wskaźników obro-towości świadczą o intensywnym wykorzystaniu posiadanych zasobów. Modelowy wskaźnik obrotowości można określić następująco:

gdzie:

Psn – przychody netto ze sprzedaży355 Mśr – średni stan majątku (ogółem, trwałego lub obrotowego).

Analiza aktywności wymaga uwzględnienia zmian, jakie zachodziły wkilku ostat-nich okresach sprawozdawczych. Ponadto, ocena poziomu aktywności gospodarczej spółki wymaga uwzględniania wartości tych wskaźników współkach prowadzących podobną działalność gospodarczą oraz wartości średniobranżowych.

Wpraktyce bardziej szczegółową analizę aktywności gospodarczej przeprowadza się wodniesieniu do kapitału obrotowego. Dla każdego elementu tego majątku oblicza się odrębny wskaźnik posługując się poprzednim wzorem, ztą różnicą, że wmianow-niku uwzględnia się za każdym razem średnią wartość innego składnika majątku obro-towego.Dokładniejszych informacji na temat gospodarowania kapitałem obrotowym można pozyskać zanalizy wskaźników (cykli) rotacji. Cykle te określa się jako relację liczby dni wokresie do wskaźnika obrotowości. Ta grupa wskaźników informuje odłu-gości okresu, podczas którego kapitał jest zamrożony wpostaci konkretnych składni-ków majątkowych. Modelową formułę na wskaźniki rotacji można zatem przedstawić następująco:

gdzie:

RM – cykl rotacji danego składnika majątku obrotowego (ew. zobowiązań bieżących) wdniach,OM – wskaźnik obrotowości danego składnika majątku obrotowego (ew. zobowiązań bieżących), Ld – liczba dnia wokresie, Mśr – średni stan danego składnika majątku obrotowego (ew. zobowiązań bieżących),355 Wprzypadku, kiedy udział pozostałych przychodów operacyjnych i/oraz przychodów finansowych wprzychodach ogółem jest wyraźny, przy kalkulacji wskaźników obrotowości można uwzględnić całość osiąganych przez spółkę przychodów.

129

Krótkie cykle rotacyjne zapasów świadczą ointensywnej gospodarce tą częścią ma-jątku obrotowego. Są one zazwyczaj rezultatem niskiego poziomu zapasów materiało-wych, częstego ich odnawiania, relatywnie krótkich cykli produkcyjnych oraz szybkiej sprzedaży wytworzonych produktów. Taka sytuacja sprzyja minimalizacji kosztów po-siadania zapasów.

Zkolei cykl rotacyjny należności informuje o tym, po ilu średnio dniach spółka otrzymuje gotówkę za sprzedane produkty usługi lub towary. Równocześnie informuje ośrednim okresie kredytowania jej odbiorców. Niska wartość tego wskaźnika oznacza częstsze wpływy, aco za tym idzie, mniejsze problemy zbieżącymi płatnościami.

Wskaźnik rotacji zobowiązań informuje, po ilu średnio dniach w badanym okresie spółka regulowała zobowiązania bieżące. Długi cykl rotacyjny zobowią-zań wobec dostawców jest charakterystyczny dla spółek, które mają dużą siłę przetargową wrelacjach zdostawcami. Długi cykl może również oznaczać pro-blemy spółki zterminowym wywiązywaniem się zpodejmowanych zobowiązań. Dlatego, analizując cykle rotacyjne zobowiązań zwraca się uwagę na to, czy wpa-sywach spółki nie występują zobowiązania przeterminowane.

Przy analizowaniu cykli rotacyjnych niezwykle ważne wydaje się porównanie cyklu rotacyjnego należności izobowiązań. Dzięki temu możliwe staje się okre-ślenie, wjakim stopniu spółka jest kredytodawcą, awjakim kredytobiorcą netto.

Suma długości cykli rotacyjnych zapasów inależności określana jest mianem cyklu operacyjnego. Cykl ten obejmuje okres jaki upływa od momentu zakupu materiałów i/lub towarów do momentu odzyskania pieniędzy za sprzedane pro-dukty i/lub towary. Cykl ten jest zatem równy średniemu okresowi zamrożenia kapitału wmajątku obrotowym.

Część tego okresu pokrywa się zokresem korzystania przez spółkę zkredy-tu kupieckiego dostawców. Dlatego oprócz cyklu operacyjnego istotne znacznie dla zarządzania majątkiem obrotowym ma cykl konwersji gotówki. Jest on równy liczbie dni jakie upływają od momentu dokonania przez spółkę zapłaty za ma-teriały i/lub towary do momentu odzyskania pieniędzy za sprzedane produkty, usługi itowary. Cykl ten jest zatem krótszy od cyklu operacyjnego ookres ocze-kiwania dostawców na zapłatę za dostarczone do spółki towary imateriały. Cykl konwersji gotówki jest różnicą między długością cyklu operacyjnego acyklem ro-tacji zobowiązań bieżących. Cykl konwersji gotówki określa okres, podczas które-go działalność jednostki musi być sfinansowana kapitałami własnymi lub kredy-tami (pożyczkami).

4.3.5. Ocena rentownościPodstawą oceny rentowności działalności gospodarczej jest wynik finansowy, który

może być dodatni (zysk) lub ujemny (strata). Jednakże osiąganie zysku nie oznacza, że działalność spółki można uznać za efektywną. Zysk powinien osiągać określony po-ziom, by z jednej strony stanowić wystarczającą rekompensatę za ponoszone ryzyko, zaś z drugiej strony umożliwiać realizację strategicznych celów spółki. Źródłem in-formacji owyniku finansowym jest rachunek zysków istrat. Wskaźniki rentowności

130

sprzedaży można szacować przy wykorzystaniu dowolnej kategorii wyniku finanso-wego. By można było poszczególnym wskaźnikom nadać właściwą treść ekonomicz-ną konieczne jest zachowanie współmierności licznika imianownika. Każda kategoria wyniku finansowego ustalana jest poprzez odjęcie od określonych przychodów właści-wej im grupy kosztów. Dlatego obliczając wskaźniki rentowności sprzedaży należy ze-stawiać dane kategorie wyniku finansowego zodpowiednimi kategoriami przychodów lub kosztów.

Wskaźniki wykorzystywane wtej analizie podzielić można na trzy grupy:1. Wskaźniki rentowność obrotu.2. Wskaźniki rentowności netto.3. Wskaźniki poziomu kosztów.

Wskaźniki rentowności obrotu są relacją między odpowiednią kategorią wyniku finansowego, aodpowiadającymi mu przychodami. Informują one otym, ile groszy zysku określonej kategorii uzyskano, w danym okresie sprawozdawczym, z jednego złotego odpowiednich przychodów.

Jeżeli do badania rentowności sprzedaży wykorzystuje się wynik brutto ze sprzeda-ży, to odnoszony jest on do przychodów ze sprzedaży netto produktów lub usług (jeżeli jest to wynik brutto na sprzedaży produktów) lub do przychodów ze sprzedaży towa-rów (jeżeli jest to wynik brutto na sprzedaży towarów) lub też do sumy przychodów ze sprzedaży netto produktów itowarów (jeżeli jest to wynik brutto na sprzedaży produk-tów itowarów. Wskaźnik ten oblicza się według poniższej formuły:

gdzie:

Zbs – wynik brutto ze sprzedaży.Wskaźnik ten informuje, ile groszy zysku brutto ze sprzedaży otrzymano

z jednego złotego przychodów ze sprzedaży. Opłacalność sprzedaży produktów, usług lub towarów wzrasta wraz ze wzrostem wartości wskaźnika.

Wskaźniki rentowności obrotu oparte na wyniku z działalności gospodarczej informują oopłacalności całej działalności jaką prowadziła spółka wokresie spra-wozdawczym. Wpraktyce mogą wystąpić sytuacje, kiedy przy dodatnim wyniku na sprzedaży będzie ujemny wynik na działalności operacyjnej lub na działalności go-spodarczej. Mogą być one rezultatem wysokich kosztów obsługi kapitałów obcych lub też np. sprzedaży aktywów poniżej ich wartości księgowej. Mogą zdarzyć się również sytuacje odmienne. Przy stracie na sprzedaży spółka może osiągnąć wyso-ki dodatni wynik na działalności operacyjnej lub na działalności gospodarczej. Ta-kie sytuacje wymagają zbadania przyczyn powstałych rozbieżności. Pozostała dzia-łalność operacyjna, jak również działalność finansowa w spółkach produkcyjnych i usługowych (handlowych) mają charakter uzupełniający. Zdarzenia, które przy-czyniają się do powstania przychodów ikosztów tych działalności często występują okazjonalnie. Dlatego dla oceny rentowności najważniejsze znaczenie ma rentow-

131

ność sprzedaży. Jest to bowiem informacja oopłacalności działalności podstawowej spółki, dla prowadzenia której została ona powołana idzięki której trwa isię rozwija.

Oceniając rentowność sprzedaży zazwyczaj analizuje się zmianę wartości tych wskaźników wczasie. Cennych informacji dostarczyć może również analiza prze-strzenna, czyli porównanie zinnymi spółkami lub wartościami średniobranżowy-mi. Trzeba jednak nadmienić, że rentowność sprzedaży, a w szczególności wysoki jej poziom lub wzrost nie jest celem spółki. Rentowność ta to tylko jeden zczyn-ników kształtujących rentowność kapitałów. Niejednokrotnie może się okazać, że wcelu zwiększenia rentowności kapitałów opłaca się obniżyć rentowność sprze-daży (np. poprzez obniżenie ceny), by zwiększyć więcej niż proporcjonalnie wiel-kość sprzedaży (obrót).

Udziałowcy oraz akcjonariusze, którzy zaangażowali własne środki w kon-kretne przedsięwzięcie oczekują ztego tytułu określonej stopy korzyści. Stopę tę określa się:

gdzie:Zn – zysk nettoCwśr – średni stan kapitału własnego. Wskaźnik rentowności kapitału własnego informuje, ile groszy zysku netto

wdanym okresie sprawozdawczym otrzymano zjednego złotego kapitału własne-go. Wysoka wartość ROE świadczy owysokiej stopie zwrotu zzaangażowanego przez udziałowców/akcjonariuszy kapitału. Należy jednak zwrócić uwagę, że przy interpretacji tego wskaźnika konieczne jest uwzględnienie wysokości oczekiwanej stopy zwrotu zkapitału własnego. Wskrajnych przypadkach, kiedy dostarczyciele kapitału wyznaczają wysoką premię za ryzyko inwestycyjne, obiektywnie wysoka wartość ROE może nie być satysfakcjonująca dla udziałowców/akcjonariuszy. Po-równanie zrealizowanej stopy zwrotu zkapitału własnego ze stopą zwrotu oczeki-waną pozwala na ocenę, czy zysk zrealizowany przez spółkę stanowi odpowiednią rekompensatę ztytułu ponoszonego przez właścicieli ryzyka.

Struktura kapitału spółek staje się coraz bardziej zróżnicowana. Wiele firm wykorzystuje kapitały obce nie tylko z powodu niedoboru środków własnych, ale przede wszystkim po to, by osiągnąć korzyści ztytułu zaangażowania obcych źródeł finansowania. Kapitały obce ocharakterze odsetkowym, pomimo koniecz-ności systematycznej ich spłaty mogą korzystnie oddziaływać na rentowność ka-pitału własnego, awymierne koszty znimi związane, czyli odsetki, przez to, że zaliczane są do kosztów uzyskania przychodów, zmniejszają podstawę opodatko-wania podatkiem dochodowym. Tworzą one w ten sposób tzw. tarczę (osłonę) podatkową, która sprawia, że wydatki ztytułu płatności podatkowych są niższe. Dlatego, przy szacowaniu stopy zwrotu z aktywów ogółem (kapitałów ogółem) uwzględnia się również skutki tarczy podatkowej. Wskaźnik rentowności kapitału

132

ogółem oblicza się korygując zysk netto oodsetki od kredytów ipożyczek oraz przeterminowanych zobowiązań, pomniejszone ostawkę podatku dochodowego:

gdzie:o– odsetki od kredytów ipożyczek oraz przeterminowanych zobowiązań,T – stopa podatku dochodowego,Cośr – średni stan kapitału ogółem.Rentowność kapitału ogółem informuje, ile groszy wyniku operacyjnego netto uzy-

skano w danym okresie sprawozdawczym z jednego złotego kapitału zaangażowanego w majątek przedsiębiorstwa. Porównanie wartości wskaźników ROE iROA pozwala na ocenę opłacalności zadłużenia spółki. Informuje otym efekt dźwigni finansowej, który jest różnicą między ROE iROA.

Efekt dźwigni finansowej informuje, oile punktów procentowych zmieniła się ren-towność kapitału własnego na skutek zaangażowania kapitałów obcych. Dodatni efekt dźwigni finansowej świadczy okorzystnym wpływie zadłużenia na rentowność kapita-łów własnych iinformuje otym, oile punktów procentowych wzrosła rentowność ka-pitałów własnych na skutek zadłużenia. Ujemny efekt jest natomiast charakterystyczny dla spółek, które nie potrafią efektywnie wykorzystywać zewnętrznych źródeł finanso-wania działalności. Takie spółki powinny ograniczać zadłużenie lub też poszukiwać ko-rzystniejszych sposobów zaangażowania kapitałów, którymi dysponują.

4.4. Rodzaje przedsiębiorstw iprzykłady oceny ich sytuacji finansowej

4.4.1. Rodzaje przedsiębiorstwPrzedsiębiorstwa można klasyfikować według różnych kryteriów. Jednym znich

jest liczba zatrudnionych. Zgodnie z tym kryterium rozróżnia się mikroprzedsię-biorstwa (do 9 zatrudnionych), małe przedsiębiorstwa (od 10 do 50 zatrudnio-nych), przedsiębiorstwa średnie zatrudniające do 250 osób iprzedsiębiorstwa duże (powyżej 250 zatrudnionych). W Polsce mikro i małe przedsiębiorstwa stanowią ok. 99% ogółu podmiotów gospodarczych. Uwzględniając kryterium rodzaju pro-wadzonej działalności, najwięcej, bo blisko 29% zajmuje się handlem i naprawą pojazdów samochodowych. Najwyższą jednak wartość sprzedaży, stanowiącą 40% całości przychodów polskich przedsiębiorstw, realizują jednostki zsektora przemy-słowego, których liczebność stanowi ok. 10% ogółu podmiotów. Biorąc pod uwagę formę prawną, działalność gospodarcza prowadzona jest najczęściej przez osoby fi-zyczne. Zdecydowanie rzadziej podmiot realizuje działalność jako osoba prawna-(por. tabela 4.1).

133

Tabela 4.1. Liczba przedsiębiorstw według form prawnych iklas wielkości w2012 r.

Lp. Liczba przedsiębiorstw ogółem osoby fizyczne osoby prawneI. ogółem 1 794 943 1 643 288 151 6551. małe 1 776 258 1 640 896 135 362

wtym mikro 1 719 187 1 612 900 106 2872. średnie 15 484 2 290 13 1943. duże 3 201 102 3 099Źródło: Działalność przedsiębiorstw niefinansowych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014, s. 23.

Łączne przychody ogółem wypracowane przez przedsiębiorstwa funkcjonu-jące wPolsce w2012 r. ukształtowały się na poziomie 3.764 mld zł. Blisko 20% z nich wypracowały osoby fizyczne. Pozostałą część (80%) wygospodarowano wfirmach funkcjonujących jako osoby prawne. Zpunktu widzenia rodzaju pro-wadzonej działalności najwyższe przychody są udziałem przedsiębiorstw przemy-słowych (40%) oraz handlowych (36%). Wtych podmiotach pracowało również najwięcej osób (31% wprzemyśle oraz 25% whandlu inaprawach). Warto rów-nież podkreślić, że poziom wynagrodzeń polskich pracowników jest różny wza-leżności od sektora oraz wielkości przedsiębiorstwa. Jest on dodatnio skorelowa-ny zwielkością organizacji. Jest to istotne zpunktu widzenia planowania rozwoju oraz oceny wydajności pracy.

Najwyższymi przychodami przypadającymi na jednego zatrudnionego odzna-czają się przedsiębiorstwa przemysłowe (ponad 8 mln zł). Dla porównania można podać, iż przeciętne przychody na pracownika liczone dla wszystkich podmiotów funkcjonujących wPolsce według danych z2012 r. kształtowały się na poziomie 421 tys. zł.

Intersująco prezentuje się rentowność polskich przedsiębiorstw. Najkorzyst-niejszą relacją ponoszonych przez przedsiębiorstwo kosztów do osiągniętych przychodów odznaczają się (według danych z 2011 r.) podmioty prowadzące związane z opieką zdrowotną i pomocą społeczną. Najniższa rentowność jest natomiast udziałem firm zajmujących się kulturą irekreacją oraz handlem ina-prawami pojazdów samochodowych. Zróżnicowanie rentowności sprzedaży jest również widoczne wodniesieniu do wielkości przedsiębiorstw. Wyraźnie korzyst-niejszą rentownością odznaczają się mikro imałe przedsiębiorstwa. Na pokrycie kosztów ogółem przeznaczają one (według danych z 2011 r.) ok. 90% przycho-dów, podczas gdy firmy średnie iduże – ponad 95%.356

Mimo, że wbiuletynach statystycznych oraz różnego rodzaju opracowaniach nie brakuje danych liczbowych iopisowych prezentujących kondycję finansową przedsiębiorstw, warto zwrócić uwagę, że pomiar podstawowych kategorii finan-sowych bez uwzględnienia specyfiki funkcjonowania poszczególnych jednostek, może nie dać miarodajnych wyników. Warto zatem bliżej przyjrzeć się specyfice 356 Por. Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w2012 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014, s. 22-29.

134

oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstw różniących się pod względem wielko-ści, modelu zarządzania iformy organizacyjno-prawnej.

Najpopularniejszym sposobem na prowadzenie biznesu jest indywidualna działalność gospodarcza. Podstawowym aktem prawnym regulującym podejmo-wanie, wykonywanie izakończenie tego typu działalności jest ustawa zdnia 2 lip-ca 2004 r. oswobodzie działalności gospodarczej.357

Innym kryterium klasyfikacji przedsiębiorstw może być liczba właścicieli. Roz-różnia się wówczas przedsiębiorstwa indywidualne (jeden właściciel) izrzeszenio-we (większa liczba współwłaścicieli). Do tej grupy przedsiębiorstw zalicza się m.in. spółki, fundacje, spółdzielnie, stowarzyszenia. Dominującą grupą podmiotów są jednak spółki. Do często występujących w obrocie gospodarczym spółek należy spółka cywilna. Umowę takiej spółki regulują przepisy kodeksu cywilnego. Warto podkreślić, że Kodeks spółek handlowych zobowiązuje wspólników do przekształ-cenia spółki cywilnej współkę jawną wsytuacji, kiedy przychody netto wkażdym zdwóch ostatnich lat obrotowych osiągnęły wartość 800 tys. euro.358 Współce cy-wilnej nie ma określonego minimalnego wkładu, akażdy ze wspólników odpowia-da za zobowiązania spółki majątkiem osobistym. Ponadto, każdy ze wspólników ma prawo reprezentować spółkę oraz zaciągać zobowiązania.

Zyskującą na popularności grupą spółek są spółki prawa handlowego, które można podzielić można na:1. Spółki osobowe.2. Spółki kapitałowe.

Do grona spółek osobowych zalicza się spółki:• Jawną,• Partnerską• Komandytową,• Komandytowo-akcyjną.

Spółka jawna jest jedną z najprostszych form prowadzenia działalności. W spółce tej każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swo-im majątkiem, każdy wspólnik ma prawo reprezentować spółkę. Każdy ze wspólników ma prawo iobowiązek prowadzenia spraw spółki, za które nie otrzymuje wynagrodze-nia. Jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej, każdy wspólnik ma prawo do równego udziału wzyskach iuczestniczy wstratach wtym samym stosunku, bez względu na rodzaj iwartość wkładu.

Spółka partnerska jest organizacją utworzoną przez wspólników (osoby fi-zyczne) wcelu wykonywania wolnego zawodu. Może być ona zawiązana wcelu wykonywania więcej niż jednego wolnego zawodu. Do wolnych zawodów moż-liwych do wykonywania w tego typu organizacji zalicza się zawody: adwokata, aptekarza, architekta, inżyniera budownictwa, biegłego rewidenta, brokera ubez-pieczeniowego, doradcy podatkowego, maklera papierów wartościowych, do-

357 Por. Ustawa oswobodzie działalności gospodarczej, ((Dz.U. Nr 173, poz. 1807 zpóźn. zm.). 358 Por. art. 26 & 4 Ustawy zdnia 15 września 2000 r., Kodeks spółek handlowych (Dz.U. 2000 r. Nr. 94 zpóźm. zm)

135

radcy inwestycyjnego, księgowego, lekarza, lekarza dentysty, lekarza weterynarii, notariusza, pielęgniarki, położnej, radcy prawnego, rzecznika patentowego, rze-czoznawcy majątkowego itłumacza przysięgłego. Ten typ działalności jest otyle korzystny, że partner nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania spółki po-wstałe wzwiązku zwykonywaniem przez pozostałych partnerów wolnego zawo-du w spółce oraz w związku z działaniami podjętymi przez osoby, będące pod kierownictwem innych partnerów. Worganizacji tej każdy partner ma prawo re-prezentować spółkę.

W spółce komandytowej wobec wierzycieli za zobowiązania spółki co naj-mniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczenia (komplementariusz), aodpo-wiedzialność co najmniej jednego wspólnika (komandytariusza) jest ograniczona do wysokości sumy komandytowej. Prawo reprezentowania spółki na zewnątrz posiada komplementariusz, komandytariusz może reprezentować spółkę jedynie jako pełnomocnik. Komandytariusz nie ma prawa ani obowiązku prowadzenia spraw spółki, chyba że umowa stanowi inaczej. Uczestnictwo wzyskach jest za-zwyczaj proporcjonalne do wysokości wniesionego wkładu.

W spółce komandytowo-akcyjnej wobec wierzycieli za jej zobowiązania co najmniej jeden wspólnik odpowiada w sposób nieograniczony (komplementa-riusz), aco najmniej jednej jest akcjonariuszem. Cechą charakterystyczną tej for-my prawnej jest określona minimalna wielkości kapitału zakładowego wkwocie 50 tys. zł. Akcjonariusz tej spółki nie odpowiada za jej zobowiązania. Spółkę re-prezentują komplementariusze. Akcjonariusz może reprezentować spółkę jedynie jako pełnomocnik. Każdy komplementariusz ma prawo iobowiązek prowadzenia spraw spółki. Wtego typu formie prawnej można ustanowić radę nadzorczą.

Jedną z grup przedsiębiorców stanowią spółki kapitałowe. Ich charaktery-styczną cechą jest to, że relacje między współwłaścicielami tych spółek oparte są na powiązaniach kapitałowych. Prawa iobowiązki współwłaścicieli zależą od wy-sokości wniesionego kapitału. Ztytułu wniesionego kapitału właściciele mają pra-wo do udziału wzyskach osiąganych przez te spółki. Do tej grupy należą spółki akcyjne oraz spółki zograniczoną odpowiedzialnością.

WPolsce funkcjonowanie spółek akcyjnych reguluje ustawa zdnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych. Spółka akcyjna może być zawiązana przez jed-ną lub więcej osób fizycznych lub prawnych, z wyjątkiem jednoosobowych spół-ek Skarbu Państwa. Spółka ta może być założona wdowolnym celu dozwolonym przez prawo. Jednakże wprzypadku spółek prowadzących działalność gospodarczą powinny to być cele ocharakterze zarobkowym. Kapitał zakładowy, nazywany ka-pitałem akcyjnym spółki nie może być niższy od 100 000 zł.359 K.s.h. nie określa górnej granicy tego kapitału, jednakże granica taka może być określona wstatucie spółki. Kapitał ten dzieli się na „n” akcji o równej wartości nominalnej. Akcje są niepodzielne. Mogą być jednak przedmiotem współwłasności. Wartość nominalna jednej akcji nie może być niższa od 1 grosza. Większość akcji spółek akcyjnych to akcje na okaziciela. Dlatego też spółki akcyjne są zazwyczaj podmiotami owysokim 359 Zgodnie znowelizacją ustawy KSH, obowiązującą od dnia 8 stycznia 2009.

136

stopniu anonimowości, co ma wpływ na sposób zarządzania nimi. Akcje mogą być przedmiotem nieograniczonego obrotu, zwyjątkiem akcji imiennych, których ob-rót może być ograniczony, lecz nie zabroniony.360

Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością są przewidziane do prowadzenia działalności gospodarczej wmałych bądź średnich rozmiarach. Ten rodzaj dzia-łalności umożliwia ograniczenie odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki do wysokości wniesionych udziałów, z pewnymi wyjątkami.361 Ponadto, założenie i funkcjonowanie spółek zo.o. jest mniej sformalizowane niż wprzy-padku spółek akcyjnych. Nie bez znaczenia jest fakt, że wspólnicy mają większą swobodę wkształtowaniu zasad funkcjonowania spółki.

Podobnie jak spółki akcyjne, spółki zo.o. mogą być założone przez jedną lub wiele osób prawnych (zwyjątkiem jednoosobowej spółki zo.o.) lub fizycznych do realizacji celów nie zabronionych prawem. Wynika ztego, że spółki zo.o. nie muszą realizować celów gospodarczych iwtedy nie są przedsiębiorcami. Minimalna wysokość kapitału podstawowego (kapitału udziałowego) spółki wynosi 5 000 zł.362 Wysokość jednego udziału nie może być niższa od 50 zł. Udziały współkach zo.o. nie mają cech papierów wartościowych iwzwiązku ztym nie stanowią przedmiotu obrotu na rynku papierów wartościowych. Mogą być natomiast zbywane wobrocie pozagiełdowym. Pewne ogra-niczenia wzakresie zbycia udziałów mogą być przewidziane wumowie spółki.363

Współkach kapitałowych, szczególnie dużych rozmiarów, wypracowany zysk net-to ma większe znaczenie niż wprzedsiębiorstwach zsektora MSP. Bierze to się stąd, że w niewielkich jednostkach stosowany jest zazwyczaj tzw. model klasyczny zarzą-dzania. Wmodelu tym, zarówno właściciel, pełniący równocześnie funkcję zarządcy, jak iorgany wykonawcze, umiejscowione są wewnątrz przedsiębiorstwa. Taki schemat zjednej strony umożliwia znaczne ograniczenie kosztów funkcjonowania organizacji, zdrugiej jednak strony sprawia, że zarządca, zamiast koncentrować swoją uwagę na procesie decyzyjnym, zmuszony jest poświęcać mnóstwo cennego czasu na wykony-wanie czynności bezpośrednio produkcyjnych. Model menedżerski natomiast charak-teryzuje się tym, że właściciele umiejscowieni są na zewnątrz organizacji. Wewnątrz znajduje się zarząd oraz organy wykonawcze.364 Taki podział zadań oznacza, że wła-ściciele spółek kapitałowych będą oczekiwali określonej dywidendy. Odmiennie może wyglądać to zjawisko wmikro przedsiębiorstwach, gdzie właściciel zaangażowany w działalność podstawową pobiera z tego tytułu określone korzyści ujęte w kosztach działalności operacyjnej. Korzyściami tymi mogą być m.in. wynagrodzenia iubezpie-czenia społeczne, wykorzystanie majątku firmowego również do celów prywatnych, ryczałty za posiedzenia zarządu itp. Chcąc zatem maksymalizować zysk mikro, czy mały przedsiębiorca będzie działał niejako wbrew swoim interesom zaewidencjono-wanym wkosztach bieżącej działalności, powodujących obniżenie wyniku księgowego.

360 Por. Kidyba A., Prawo handlowe, wyd. C.H.Beck, Warszawa 2006, s. 439. 361 Ibidem, s. 323. 362 Zgodnie znowelizacją ustawy KSH, obowiązującą od dnia 8 stycznia 2009. 363 Por: K.s.h., art. 182. 364 Por. A. Paździor, Przedsiębiorczość. Jak pozyskać kapitał, Lublin 2011, s. 31.

137

Z uwagi na odmienną specyfikę funkcjonowania dużych spółek kapitałowych oraz mikro imałych przedsiębiorstw ocena kondycji finansowej oraz zarządzanie finansami podmiotów wymaga nieco innego spojrzenia na procesy zachodzące wtych jednostkach.

4.4.2. Ocena sytuacji finansowej spółek publicznych Dla przedsiębiorstw większych rozmiarów, funkcjonujących jako spółki ak-

cyjne, okazją do dynamicznego rozwoju może być debiut akcji na giełdzie papie-rów wartościowych. Takie przedsiębiorstwa należą do grupy spółek publicznych. Bycie spółką publiczną nie tylko umożliwia pozyskanie dodatkowych źródeł fi-nansowania, lecz również zwiększa wiarygodność firmy woczach kontrahentów oraz powoduje, że spółka staje się bardziej medialna (efekt marketingowy). Wiążą się ztym kosztowne obowiązki informacyjne. Jednakże wwiększości przypadków są one nieporównywalnie niższe niż korzyści wynikające zupublicznienia akcji.

Obecnie na Giełdzie Papierów Wartościowych wWarszawie notowanych jest ok. 450 spółek ołącznej kapitalizacji 842 mld zł. Wśród nich znajduje się blisko 50 spółek zagranicznych. Spółki notowane na GPW wWarszawie są zróżnicowa-ne pod względem wielkości. Największe wchodzą wskład indeksu WIG20 – dwu-dziestu największych inajpłynniejszych spółek). Średnie spółki należą do indeksu mWIG40. Małe natomiast wchodzą wskład indeksu sWIG80. Nie są to jednak kryteria podziału adekwatne do Ustawy oswobodzie działalności gospodarczej. Wystarczy nadmienić, że wartość rynkowa pakietu akcji spółki onajwyższej kapi-talizacji wynosi ponad 1 mld zł, zaś onajniższej ponad 26 mln zł.365

Ocena sytuacji finansowej spółek giełdowych wymaga, poza oszacowaniem tradycyjnych wskaźników, przeanalizowania tzw. wskaźników rynku kapitałowe-go. Zaliczyć można do nich m.in. wskaźniki: C/WK (Cena/Wartość Księgowa) oraz C/Z(Cena/Zysk). Wskaźnik C/WK oblicza się według następującej formuły:

gdzie:

CA – cena akcji,WKNA – wartość księgowa na akcję.

Wskaźnik ten informuje o relacji między wartością rynkową (kapitalizacji rynkowej), a wartością księgową (kapitałem własnym) spółki. Wysoka wartość tego wskaźnika świadczy okorzystnym postrzeganiu przez inwestorów perspek-tyw rozwojowych firmy. Niski poziom tego wskaźnika może natomiast wskazy-wać na problemy przedsiębiorstwa z osiąganiem satysfakcjonującego poziomu zysku. Wskaźnik C/Z określa liczbę lat obrachunkowych, w ciągu których zysk przypadający na jedną akcję pokryję cenę jej zakupu, przy założeniu, że spóła bę-dzie wprzyszłości przynosić zyski, prościej ujmując za ile lat zwróci się inwesty-

365 http://www.gpw.pl/indeksy_gieldowe?isin=PL9999999979&ph_tresc_glowna_start=show#port-fel (stan z14.03.2014 r.).

138

cja wakcje. Im wyższa wartość wskaźnika tym wyższa wycena spółki przez rynek. Wskaźnik ten oblicza się według formuły:366

gdzie:

ZNA – zysk na akcję.Ocena kondycji finansowej isytuacji rynkowej spółek publicznych, zpozoru

nie różni się od metodyki oceny dla przedsiębiorstw mniejszych rozmiarów. Poza możliwością oszacowania wskaźników rynkowych oraz bezkorekcyjnego zasto-sowania kilku modeli zagrożenia upadłością (tam, gdzie należy podać wskaźnik uwzględniający wartość rynkową kapitału własnego), ocena kondycji niektórych spółek kapitałowych wymaga zwrócenia szczególnej uwagi na sposób prezenta-cji danych finansowych. Niemal wszystkie spółki publiczne icoraz więcej innych spółek kapitałowych sporządza sprawozdania finansowe zgodnie zMSSF. Ozna-cza to, że struktura poszczególnych elementów sprawozdania może różnić się od tych, które można zaobserwować wsprawozdaniu sporządzonym zgodnie zUoR. Dotyczy to wszczególności prezentacji kapitałów obcych, które wsprawozdaniu zsytuacji finansowej (bilans wg MSSF) podzielone są dwie części: zobowiązania długoterminowe izobowiązania krótkoterminowe. Wbilanse sporządzonym wg załącznika nr 1 do UoR kapitały obce dzielone są na cztery grupy: rezerwy na zobowiązania, zobowiązania długoterminowe, zobowiązania krótkoterminowe, rozliczenia międzyokresowe. Taka różnica wprezentacji nie oznacza, że wmię-dzynarodowych standardach zamieszcza się nie wszystkie elementy kapitałów obcych (poza ujemną wartością firmy, której nie prezentuje się wsprawozdaniu zsytuacji finansowej, tylko ujmuje wsprawozdaniu zcałkowitych dochodów).367 Różnica polega na klasyfikacji kapitałów obcych. Zobowiązania długoterminowe wg MSSF obejmują po prostu wszystkie kapitały obce o charakterze długoter-minowym, tj. rezerwy długoterminowe, zobowiązania długoterminowe wg UoR oraz rozliczenia międzyokresowe długoterminowe. Analogicznie wygląda kwestia ujęcia zobowiązań krótkoterminowych.

Kolejną istotną różnicą w prezentacji elementów sprawozdania finansowego wg UoR iMSSF jest konstrukcja rachunku wyników, wterminologii międzyna-rodowych standardów, określanego mianem sprawozdania zcałkowitych docho-dów. Wsprawozdaniu tym nie wyodrębnia się pozostałej działalności operacyj-nej. Pozostałe przychody ipozostałe koszty operacyjne ujmuje się natomiast obok kosztów sprzedaży ikosztów zarządu. Ztego względu wsprawozdaniu zcałkowi-tych dochodów nie ewidencjonuje się wyniku ze sprzedaży.

Na podstawie przytoczonych głównych różnic wprezentacji sprawozdania fi-nansowego wg UoR iMSSF można stwierdzić, że ocenę kondycji finansowej spół-

366 G. Gołębiowski, A. Tłaczała, Analiza finansowa wteorii ipraktyce, Warszawa 2009, s. 227. 367 Por. MSSF 3 „Połączenia jednostek gospodarczych”, w: „Międzynarodowe Standardy Sprawoz-dawczości Finansowej (MSSF) 2004, IASCF, Warszawa 2004, s. 359.

139

ki kapitałowej prowadzącej sprawozdawczość wświetle międzynarodowych stan-dardów należy przeprowadzać zpełną świadomością rozbieżności wprezentacji poszczególnych elementów sprawozdania finansowego. Oznacza to, że wartości wzorcowe niektórych wskaźników powszechnie stosowanych w Polsce na po-trzeby krajowych standardów sprawozdawczości nie mogą być traktowane jako wyrocznia dla spółek bazujących na MSSF. Sytuacja ta sprawia, że wanalizie po-równawczej (tzw. benchmarku) spółek analityk powinien zastosować niezbędne korekty mające na celu uwiarygodnienie otrzymanych wyników.

4.4.3. Ocena sytuacji finansowej mikroprzedsiębiorstwSpecyfika funkcjonowania małych, a w szczególności mikroprzedsiębiorstw

jest odmienna od prowadzenia biznesu formie spółki akcyjnej.368 Przedsiębior-stwa te różnią się m.in. modelami zarządzania, wymogami sprawozdawczymi, formami opodatkowania, czy chociażby zasięgiem terytorialnym działalności. To wszystko sprawia, że ocenę kondycji finansowej mikrofirm należy przeprowadzać nieco odmiennie niż w przypadku dużych podmiotów. W przedsiębiorstwach, które nie mają obowiązku sporządzania sprawozdań finansowych ocena sytuacji finansowej sprowadza się zazwyczaj do analizy książki przychodów irozchodów wkontekście analizy rentowności sprzedaży. Wmałych przedsiębiorstwach spo-rządzających sprawozdania finansowe należy zwracać uwagę na kwestie interpre-tacji wskaźników. Dla przykładu, zuwagi na specyfikę prowadzonej działalności polegającą na zaangażowaniu właścicieli wdziałalność operacyjną, za satysfakcjo-nujący można uznać wskaźnik rentowności kapitału własnego na poziomie po-niżej stopy zwrotu z instrumentów wolnych od ryzyka. Wdużych jednostkach, gdzie właściciel nie angażuje się bezpośrednio wproces zarządczy iwykonawczy, docelowy wskaźnik ROE powinien być na wyraźnie wyższym poziomie. Podobne rozbieżności wocenie kondycji finansowej małych idużych podmiotów zaobser-wować można także wprzypadku oceny rentowności sprzedaży.

Specyficznego podejścia wymaga również pomiar efektywności prowadzonej działalności. Efektywność tę można mierzyć nie tylko wskaźnikami rentowno-ści, ale chociażby stosując mierniki kreacji wartości. Najpopularniejszym znich

368 Należy tutaj podkreślić, że zpunktu widzenia Ustawy oswobodzie działalności gospodarczej iuregu-lowań zawartych wKodeksie Spółek Handlowych mikroprzedsiębiorstwo może mieć charakter spółki ka-pitałowej, wtym spółki akcyjnej. Prowadzenie działalności wniewielkim rozmiarze wtej formie byłoby nieuzasadnione zekonomicznego punktu widzenia. Prowadzenie spółki kapitałowej wymaga prowadzenia pełnej sprawozdawczości, asam proces założenia działalności jest kosztowny. Dlatego wpraktyce mikro imałe przedsiębiorstwa prowadzone są najczęściej jako indywidulana działalność gospodarcza, spółka cy-wilna lub jako osobowa spółka prawa handlowego (najczęściej jawna).

140

jest ekonomiczna wartość dodana (EVA – Economic Value Added), którą można oszacować według następującej formuły:369

gdzie:NOPAT’ – [Net Operating Profit After Taxes] skorygowany zysk operacyjny po opodatkowaniu podatkiem dochodowym, WACC – średni ważony koszt kapitału, IC’ – skorygowana wartość zainwestowanego kapitału.

EVA jest koncepcją opartą na odpowiednim połączeniu czynników organiza-cyjnych i finansowych. Przy jej szacowaniu wychodzi się z założenia, że wzrost efektywności pracy spółki znajdujący odzwierciedlenie we wzroście wartości nie jest możliwy bez systematycznego doskonalenia organizacji izarządzania.

Aby oszacować EVA należy m.in. wyznaczyć średni ważony koszt kapitału, będący graniczną oczekiwaną stopą zwrotu zkapitału zaangażowanego wprzedsiębiorstwie. Nie jest to proste w przypadku mikroprzedsiębiorstwa. Znane metody wyznaczania kosztu kapitału tworzone były przede wszystkim dla dużych podmiotów notowanych na giełdzie (model CAPM). Inne modele odznaczają się natomiast bądź wysoką pra-cochłonnością, bądź wyjątkowo wysoką dozą subiektywizmu, co nierzadko zniekształ-ca pomiar efektywności prowadzonej działalności.370

Zdarzają się sytuacje, kiedy na podstawie analizy tradycyjnych mierników efektywności nie można dokonać wpełni wiarygodnej oceny sytuacji finansowej. Specyfika przedsiębiorstw niewielkich rozmiarów każe zdystansem podchodzić do kwestii zysku jako miernika efektywności ich działalności. Wtego typu przed-siębiorstwach, właściciele są zaangażowani w proces działalności podstawowej organizacji. Zuwagi na to, osiągają oni korzyści, uwzględnione wkosztach ope-racyjnych. Istotny jest zatem nie sam wynik księgowy, ale zysk operacyjny sko-rygowany okorzyści „pozawynikowe”, uzyskiwane przez właścicieli mikroprzed-siębiorstw. Tylko w ten sposób można odpowiedzieć na pytanie, czy osiągnięty przez przedsiębiorstwo zysk rekompensuje ryzyko związane z zaangażowaniem wpodmiot kapitału, czyli, czy firma osiąga nie tylko zysk księgowy, ale iekono-miczny.371

369 Opracowanie własne na podstawie: A. Cwynar, W. Cwynar, Kreowanie wartości spółki poprzez długoterminowe decyzje finansowe, P, Warszawa-Rzeszów 2007, s. 32. 370 A. Paździor, Dylematy szacowania kosztu kapitału własnego wniewielkich przedsiębiorstwach, „Ze-szyty Naukowe nr 637, Ekonomiczne Problemy Usług nr 62”, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2011, s. 127. 371 Por. A. Paździor, Dylematy związane zwyznaczaniem zysku ekonomicznego wmikroprzedsiębior-stwach – studium przypadku, „Zeszyty Naukowe nr 588, Ekonomiczne Problemy Usług nr 51”, Uni-wersytet Szczeciński, Szczecin 2010, s. 490–494.

141

5. Finanse gospodarstw domowych (K. Gałązka)

5.1. Istota ispecyfika funkcjonowania gospodarstwa domowegoW każdej gospodarce rynkowej występują dwa główne podmioty gospodar-

cze: gospodarstwa domowe iprzedsiębiorstwa. Gospodarstwo domowe jest kon-sumentem oraz właścicielem zasobów (środków), przedsiębiorstwo zaś odgrywa rolę producenta iużytkownika. Gospodarstwo domowe stanowiące najmniejszy podmiot funkcjonujący na rynku jest najczęściej przedstawiane, jako uczestnik działający po stronie popytowej. Jedną z głównych funkcji gospodarstwa do-mowego jest zatem konsumpcja rozumiana jako zaspokojenie indywidualnych i zbiorowych potrzeb. Konsumpcjonizm z kolei kreuje popyt na dobra i usługi, który wydaje się być nieograniczony.372 Jak słusznie zauważa Cz. Bywalec gospo-darstwo domowe jako przedmiot badań niemal zawsze pozostawało na drugim planie. Do gospodarstw domowych nawiązuje się wówczas, gdy pojawia się ono jako partner rożnych instytucji wgospodarce.373

5.1.1. Gospodarstwo domowe – pojęcie iistotaPodejmując problematykę działalności ekonomicznej gospodarstw domo-

wych, należy rozpocząć od wyjaśnienia istoty tego podmiotu oraz dokładniej określić jego miejsce we współczesnym życiu gospodarczym. W literaturze przed-miotu wiele miejsca poświęcono rozważaniom na temat pojęcia gospodarstwa domowego, w ujęciu zarówno socjologicznym jak i ekonomicznym, definiując istotę, zakres działania oraz pełnione funkcje.374

W większości przytoczonych definicji (por. tabela 5.1.) podkreślane są takie cechy gospodarstw domowych jak: wspólnota zamieszkania, budżet gospodar-stwa domowego iwspólne finansowanie jego działalności czy wreszcie wspólne zaspokojenie potrzeb zarówno całego gospodarstwa jak i poszczególnych jego członków.

Główny Urząd Statystyczny oprócz definicji ekonomicznej stosowanej we wszystkich dotychczasowych spisach ludności i mieszkań szczegółowo ukazuje, jakie osoby zalicza się do składu gospodarstwa domowego, ajakie nie.

Do gospodarstwa domowego zalicza się:375

1. Osoby mieszkające razem wgospodarstwie domowym iwspólnie utrzymują-ce się, przebywające bądź zamierzające przebywać wgospodarstwie domowym przez okres co najmniej roku;

2. Osoby nieobecne w gospodarstwie domowym z racji pracy zawodowej, jeśli dochody zpracy tych osób przekazywane są rodzinie na utrzymanie;

372 E. Bogacka-Kisiel, Usługi finansowe wzarządzaniu finansami gospodarstw domowych, Opole 2011, s. 9–10.373 Cz. Bywalec, Ekonomika ifinanse gospodarstw domowych, Warszawa 2009, s. 8.374 K. Waliszewski, Doradztwo finansowe wPolsce, Warszawa 2010, s. 15.375 Główny Urząd Statystyczny. Departament warunków życia. Metodologia badania budżetów go-spodarstw domowych; Warszawa 2011, s. 30–32.

142

3. Osoby nieobecne wgospodarstwie domowym, wwieku do 15 lat włącznie, po-bierające naukę poza miejscem zamieszkania, mieszkające w internatach lub wdomach prywatnych;

4. Osoby nieobecne wgospodarstwie domowym wokresie badania, przebywają-ce wzakładach opiekuńczo-wychowawczych, wdomach opieki lub szpitalach, jeżeli ich rzeczywisty i/lub zamierzony okres pobytu poza gospodarstwem do-mowym jest krótszy niż rok.

Tabela 5.1. Wybrane definicje gospodarstw domowych

Autor / źródło Treść definicjiGłówny Urząd Statystyczny

Przez gospodarstwo domowe należy rozumieć zespół osób spo-krewnionych lub niespokrewnionych, mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się. Jeżeli jakakolwiek osoba w tym mieszkaniu utrzymuje się oddzielnie, osoba taka tworzy odrębne jednoosobowe gospodarstwo domowe. Grupa osób niespokrew-nionych, mieszkających razem, może tworzyć jedno wieloosobowe gospodarstwo domowe, jeśli wspólnie utrzymują się lub kilka go-spodarstw jednoosobowych. Gospodarstwa domowe tworzą osoby mieszkające stale lub przebywające czasowo wmieszkaniach.376

K. Żelazna, I. Kowalczuk

Gospodarstwo domowe jako społecznoekonomiczny system zde-terminowany przez swoją strukturę osobową imaterialną.377

K. Gutkowska, I. Ozimek, W. Laskowski

Gospodarstwo domowe definiowane jest jako baza ekonomiczna jednostki lub grupy osób, które są ze sobą powiązane więzami ro-dzinnymi lub innego rodzaju, iprzez właściwy sobie obszar gospo-darowania mają bezpośredni związek zkonsumpcją.378

T. Pałaszewska--Reindl

Gospodarstwo domowe jest wszechstronną mikrojednostką go-spodarującą, która wytwarza dochód, dokonuje jego podziału na różne cele, produkuje dobra, świadczy usługi oraz organizuje pro-cesy konsumpcji.379

W. Michna Gospodarstwo domowe tworzą trzy człony: osobowa część gospo-darstwa domowego, przychody i rozchody oraz wszelka działal-ność gospodarcza.380

376 http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-176.htm. Przedstawiona definicjagospodarstwa domowego jest oparta na kryterium wspólnego gospodarowania dochodami, bezwzględu na źródło pochodzenia tych dochodów. Jest to tzw. definicja ekonomiczna, stosowana wwszystkich dotychczasowych spisach ludności imieszkań.

377 Żelazna K., Kowalczuk I., Mikuta B., Ekonomika konsumpcji, Warszawa 2002, s. 27.378 K. Gutkowska, I. Ozimek, W. Laskowski, Uwarunkowania konsumpcji wpolskich gospodarstwach domo-wych. Warszawa 2001, s. 18.379 T. Pałaszewska-Reindl (red.), Polskie gospodarstwa domowe życie codzienne wkryzysie, Warszawa, 1986, s. 11380 W. Michna, Wiejskie gospodarstwo domowe, Warszawa 1989 s. 29.

143

M. Piekut Bliskie terminowi gospodarstwa domowego jest pojęcie rodziny, choć znaczna część literatury nie utożsamia gospodarstwa domo-wego zrodziną. Według W. Michny gospodarstwo domowe stano-wi najczęściej część rodziny razem mieszkającej iutrzymującej się oraz posiadającej wspólny budżet imajątek rodzinny.381

B. Świecka Gospodarstwo domowe to zespół osób mieszkających razem iwspólnie iutrzymujących się.Gospodarstwo domowe jako podmiot gospodarujący. Gospoda-rowanie wtym przypadku oznacza sposób podejmowania decyzji ekonomicznych, ich realizacji, zarządzania, kierowania gospodar-stwem jako całości.Przez gospodarstwo domowe rozumie się jednostkę konsumpcyj-ną, której warunkiem istnienia jest praca zarobkowa przynajmniej jednego zczłonków lub inne źródło dochodów.Gospodarstwo domowe jako podmiot systemu finansowego. Jego cechą jest możliwość współtworzenia pieniądza oraz możliwość przepływu strumieni pieniężnych pomiędzy innymi gospodarstwa-mi domowymi iniefinansowymi podmiotami gospodarczymi.382

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Cz. Bywalec, Ekonomika ifinanse gospodarstw domowych, Warszawa 2009, s. 8; E Bogacka-Kisiel, Usługi finansowe wzarządzaniu finansami

gospodarstw domowych, Opole 2011, s. 9–10

Do gospodarstwa domowego nie zalicza się:383

1. Osób nieobecnych wgospodarstwie domowym, wwieku powyżej 15 lat, po-bierających naukę poza miejscem zamieszkania, mieszkających winternatach, domach akademickich lub wdomach prywatnych;

2. Osób przebywających wzakładzie karnym;3. Osób nieobecnych wgospodarstwie domowym wokresie badania, przebywa-

jących wzakładach opiekuńczo-wychowawczych, wdomach opieki lub wszpi-talach, jeżeli ich rzeczywisty lub zamierzony okres pobytu poza gospodar-stwem domowym jest dłuższy niż rok;

4. Osób przebywających wgospodarstwie domowym wokresie badania (gości), obecnych w gospodarstwie domowym lub zamierzających w nim przebywać przez okres krótszy niż rok;

5. Lokatorów, wtym uczniów istudentów na stancji (zwyjątkiem sytuacji, gdy są oni traktowani przez badane gospodarstwo domowe jako członkowie gospo-darstwa);

381 M. Piekut, Uwarunkowania konsumpcji wpolskich gospodarstwach domowych, Warszawa 2006, s. 5382 B. Świecka, Niewypłacalność gospodarstw domowych. Przyczyny – skutki – przeciwdziałania, War-szawa 2009, s. 21383 Główny Urząd Statystyczny. Departament warunków życia. Metodologia badania budżetów gospo-darstw domowych; Warszawa 2011, s. 33.

144

6. Osób wynajmujących pokój lub lóżko, na okres pracy w danej miejscowości (dotyczy to np.: takich prac jak melioracje, pomiar gruntów, wyrąb lasów, bu-dowa);

7. Osób mieszkających wspólnie zgospodarstwem domowym, zatrudnionych przez to go-spodarstwo, np.: pomocy domowych, robotników rolnych, uczniów ipraktykantów wza-wodzie.Jak informuje Główny Urząd Statystyczny, wkońcu marca 2011r. wPolsce ist-

niało prawie 14 000 tys. (13 572 tys.) gospodarstw domowych. Jest to liczba oblisko 235 tys. (1,8%) większa niż w2002 roku. Liczba gospodarstw domowych wmia-stach wynosiła 9 150 tys. izwiększyła się o186 tys. (2, 1%), zaś na wsi 4 422 tys. iwzrosła o49 tys. (1,1%) – wporównaniu do 2002 roku. Jak wynika zprzedstawio-nych danych liczba gospodarstw domowych wmiastach jest ponad dwa razy więk-sza niż na wsi. Wynika to przede wszystkim zfaktu, że wmiastach mieszka więcej ludności niż na wsi oraz, że gospodarstwa wmiastach są zdecydowanie mniejsze (por. tabela 5.2.).384

Tabela 5.2. Gospodarstwa domowe iludność wlatach 2002 i2011

Lp.

Wys

zcze

góln

ieni

e

Gospodarstwa domowe

Ludność wgospodarstwach

domowych

Przeciętna liczba osób

wgospodarstwie domowym

2002 2011 rok 2002

=100%

2002 2011 rok 2002

=100%2002 2011

wtysiącach wtysiącach

1.

Ogó

łem

13 337 13 572 101,8% 37 812 38 291 101,3% 2,84 2,82

2.

Mia

sta

8 965 9 150 102,1% 23 268 23 240 99,9% 2,60 2,54

3.

Wie

ś

4 372 4 422 101,1% 14 544 15 051 103,5% 3,33 3,40

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Główny Urząd Statystyczny. Departament Badań Demograficznych iRynku Pracy. Gospodarstwa domowe w2011 roku – wyniki spisu ludności

imieszkań 2011, styczeń 2013

W latach 2002–2011 nieznacznemu zmniejszeniu uległa średnia liczba osób wgospodarstwach domowych – do poziomu 2,82 w2011r. (w2002 roku średnia ta wynosiła 2,84 osoby). Nadal utrzymuje się tendencja zmniejszania wielkości gospodarstw domowych mieszkających na obszarach miejskich – średnia wynosi 384 Główny Urząd Statystyczny. Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy. Gospodar-stwa domowe w2011 roku – wyniki spisu ludności imieszkań 2011, styczeń 2013, s. 1–2.

145

2,54 osoby (w2002r. wynosiła 2,6), zkolei na obszarach wiejskich proces ten zo-stał zahamowany – średnia liczba osób na gospodarstwo zwiększyła się do pozio-mu 3,4 wobec 3,33 wroku 2002.

Gospodarstwa domowe są podstawowymi podmiotami w gospodarce ryn-kowej. WPolsce to one narzucają popyt na dane dobra konsumpcyjne. Stanowią również siłę roboczą, ponieważ pracując otrzymują dochody, azatem mogą funk-cjonować kupując żywność, oraz inne dobra iusługi. Gospodarstwa domowe są najważniejszymi konsumentami na rynku.

5.1.2. Klasyfikacja gospodarstw domowychBadania społeczne dostarczają wielu danych ogospodarstwach domowych, jed-

nak każde gospodarstwo jest nie tylko odrębnością, ale iswego rodzaju indywidu-alnością. Aby możliwe było szersze poznanie naukowe gospodarstw domowych ko-nieczne jest ich grupowanie.385 Zbiory gospodarstw domowych można grupować uwzględniając takie cechy, jak: dochód przypadający na jedną osobę wgospodar-stwie, liczba osób w gospodarstwie domowym, wiek oraz poziom wykształcenia głowy gospodarstwa, źródło utrzymania, typ biologiczny rodziny, płeć głowy go-spodarstwa, miejsce lokalizacji itp.386

Wpraktyce statystyki gospodarczej oraz społecznej Polski najczęściej stosowaną klasyfikacją gospodarstw domowych jest ich podział według typu społeczno-go-spodarczego. Opierając się na tym kryterium, wyodrębnia się:387

• Gospodarstwapracowników,którychgłównymźródłemutrzymaniajestdochódzpracy najemnej.

• Gospodarstwa rolników, których głównym źródłem utrzymania jest dochódzużytkowanego gospodarstwa indywidualnego wrolnictwie.

• Gospodarstwaosóbpracującychnawłasnyrachunek.• Gospodarstwaemerytówirencistów.• Gospodarstwa utrzymujące się z niezarobkowych źródeł, którymi są dochody

niezarobkowe inne niż emerytura lub renta, aszczególnie zasiłki dla bezrobot-nych, świadczenia społeczne, darowizny, alimenty, dochody z tytułu własności iwynajmu nieruchom*ości.Najliczniejszą grupę wPolsce stanowią gospodarstwa pracowników, których głów-

nym źródłem utrzymania jest dochód z pracy najemnej. Jak informuje GUS jest to średnio 49% ogólnej liczby gospodarstw domowych objętych badaniem (por. tabela 5.3.). Wdalszej kolejności dosyć liczne są gospodarstwa emerytów – nieco ponad 28%. Natomiast gospodarstwa osób utrzymujących się z niezależnych źródeł zyskały naj-mniejszą popularność wśród Polaków.385 M. Piekut, Polskie gospodarstw domowe – dochody, wydatki iwyposażenie wdobra trwałego użytkowania, Warszawa 2008, s. 8.386 K. Gutkowska, I. Ozimek, W. Laskowski, Uwarunkowania konsumpcji w polskich gospodar-stwach domowych. Warszawa 2001, s. 23.387 Budżety gospodarstw domowych w2007 roku, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warsza-wa 2008, s. 9.

146

Tabela 5.3. Gospodarstwa domowe wg. typu społeczno–gospodarczegoLp. Wyszczególnienie Jed. 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r.

1Liczba wszystkich gospodarstw domowych wPolsce*

szt. 13 545 491 13 585 436 13 572 000 13 590 883

2Liczba gospodarstw domowych objętych badaniem

szt. 37 302 37 412 37 375 37 427

% 0,3 0,3 0,3 0,3

3

Gos

poda

rstw

a

pracowników % 48,90 49,29 49,53 48,794 rolników % 5,33 5,10 4,98 4,92

5

osób pracujących na własny rachunek

% 6,85 7,10 6,91 6,92

6 emerytów % 28,07 27,89 27,90 28,277 rencistów % 7,07 6,69 6,66 6,84

8

osób utrzymujących się zniezależ-nych źródeł

% 3,77 3,92 4,02 4,26

* Liczba wszystkich gospodarstw domowych w Polsce została obliczona na podstawie in-formacji zawartej w Rocznikach Statystycznych Rzeczpospolitej Polskiej – badaniem w każdym zokresów objęto około 0,3% ogólnej liczby gospodarstw domowych wPolsce.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2010,2011,2012

Biorąc pod uwagę fazę rozwojową gospodarstw domowych rozróżnia się nastę-pujące typy: gospodarstwo samotnej imłodej osoby, gospodarstwo młodego bez-dzietnego małżeństwa, gospodarstwo młodego małżeństwa z dzieckiem albo kil-koma dziećmi, gospodarstwo małżeństwa wwieku 30 do 45 lat, których dzieci są wwieku szkolnym, gospodarstwo małżeństwa wwieku średnim, czyli 46 do 60 lat zdorastającymi dziećmi, które powoli usamodzielniają się, gospodarstwo małżeń-stwa wstarszym wieku, kiedy ich dzieci są już wpełni usamodzielnione iwypro-wadziły się zdomu rodzinnego oraz gospodarstwo samotnej starszej osoby, która owdowiała.388 Gospodarstwa domowe można klasyfikować wg różnych kryteriów. Jednym z najprostszych kryteriów podziału jest liczba osób.

Ze względu na liczbę osób wchodzących wskład gospodarstwa domowego wy-różnia się:389

• Gospodarstwajednoosobowe.• Gospodarstwawieloosobowe.388 http://www.megavox.com.pl/Typy_gospodarstw_domowych.php389 Cz. Bywalec, Ekonomika ifinanse gospodarstw domowych… op.cit., s.20–23.

147

Podstawą klasyfikacji może stać się również miejsce zamieszkania większości człon-ków gospodarstwa. Zatem ze względu na miejsce zamieszkania wyróżnia się :

• Gospodarstwamiejskie.• Gospodarstwawiejskie.

Ze względu na typ relacji zewnętrznych, to znaczy powiązań pomiędzy członka-mi gospodarstwa wyróżniono:• Gospodarstwajednoosobowe.• Gospodarstwarodzinne.• Gospodarstwarodzinnezinnymiosobami.• Gospodarstwanierodzinne.

Ze względu na kryterium pokolenia• Gospodarstwarodzinnejednopokoleniowe.• Gospodarstwarodzinnedwupokoleniowe.• Gospodarstwarodzinnetrzy–iwięcejpokoleniowe.

Ze względu na czas trwania gospodarstwa.• Gospodarstwadomowenowozałożone.• Gospodarstwadomoweśrednioletnie.• Gospodarstwadomowezasiedziałe.

Ze względu na wykształcenie członków gospodarstwa• Gospodarstwaoniskimpoziomiewykształcenia.• Gospodarstwaośrednimpoziomiewykształcenia.• Gospodarstwaowysokimpoziomiewykształcenia.• Gospodarstwaobardzowysokimpoziomiewykształcenia.

Podsumowując kryteriów klasyfikacji gospodarstw domowych jest wiele, jed-nak jak słusznie zauważa Cz. Bywalec wyżej wymienione klasyfikacje nie wyczer-pują całej gamy możliwych klasyfikacji gospodarstw domowych. Wwyniku roz-szerzenia pola badawczego poprzez uwzględnienie innych dyscyplin, na przykład socjologii czy psychologii można by wskazać jeszcze dodatkowe kryteria klasyfi-kacji – np. według stylu życia, zapatrywań politycznych czy wyznania.390

5.1.3. Funkcje gospodarstwa domowegoGospodarstwa domowe jako wieloosobowe bądź jednoosobowe jednostki go-

spodarcze, działające wsferze konsumpcji są wyodrębnionymi ekonomicznie sa-modzielnymi mikro podmiotami. Zwcześniej podjętej próby usystematyzowania definicji gospodarstw domowych jednoznacznie wynika, iż jest to między innymi dobrowolny związek ludzi wspólnie zamieszkujących ipodejmujących decyzje fi-nansowe dotyczące sposobu zarobkowania iwydawania zarobionych pieniędzy.

Gospodarstwa domowe pełnią wiele istotnych funkcji wgospodarce:391 • sprzedająalbowynajmująprzedsiębiorstwomirządowiczynnikiprodukcji–pracę

ikapitał, awzamian otrzymują dochody za ich wykorzystanie; • płacąpodatkirządowiiotrzymująodniegoróżneświadczenia;

390 Ibidem, s.23.391 http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/EconomicsEntryDetails?entryId=21&pageId=608.

148

• tocoimpozostanie(tzw.dochóddodyspozycji)umożliwiazakupydóbrodfirm,część dochodu, której gospodarstwa domowe nie zużyją wdanym okresie, stanowią ich oszczędności. Wewnątrz gospodarstwach domowych realizuje się kilka ważnych funkcji. Są

to przede wszystkim funkcje: ekonomiczna oraz społeczna. Ponadto na funkcję ekonomiczną składają się funkcja: produkcyjna oraz konsumpcyjna. Funkcja produkcyjna to wytwarzanie dóbr oraz usług, afunkcja konsumpcyjna to wydat-kowanie dochodów, jak również spożycie wytworzonych dóbr oraz usług, któ-re mają na celu zaspokojenie potrzeb wszystkich członków rodziny. Na funkcję społeczną składają się następujące funkcje: oświatowa, funkcja ochrony zdrowia, funkcja wychowawcza oraz funkcja reprodukcyjna (Rys.5.1).

Rysunek 5.1. Funkcje gospodarstw domowych

Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/EconomicsEntryDetails?entryId=21&pageId=608

Ogólnie najważniejszym celem gospodarstwa domowego, jest zaspokojenie in-dywidualnych oraz wspólnych członków rodziny zamieszkującej wjednym mieszka-niu. Ponadto na dane gospodarstwo domowe ma wpływ otoczenie, które się wokoło mieszkania irodziny znajduje. Wyróżnia się trzy takie otoczenia. Są to otoczenie geo-graficzne, otoczenia gospodarcze oraz otoczenie społeczno-kulturowe.

W literaturze przedmiotu, funkcja konsumpcyjna gospodarstw domowych często utożsamiana jest zfunkcją wytwórczo-zaopatrzeniową. Wówczas przez tę funkcję należy rozumieć wytwarzanie wramach gospodarstwa domowego okre-ślonych przedmiotów konsumpcji, nabywanie ich na rynku albo też pozyskiwanie winny sposób ( Rys.5.2.)

Wzajemne przenikanie się na co dzień funkcji wytwórcz-zaopatrzeniowej oraz konsumpcyjnej gospodarstwa domowego upoważnia do zastosowania powstałe-go pod koniec XX wieku pojęcia presumpcji. Prosumpcja bowiem oznacza taką

149

działalność człowieka (ludzi), wktórej splatają się ze sobą czynności ocharakte-rze wytwórczym oraz czynności ocharakterze konsumpcyjnym.392

Rysunek 5.2. Funkcja konsumpcyjna gospodarstwa domowego

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bywalec Cz., Ekonomika ifinanse gospodarstw domowych, wyd. PWN, Warszawa 2009, s. 18 -19

Podsumowując można stwierdzić, iż konsumpcja wgospodarstwach domowych uwarunkowana jest splotem czynników o różnym charakterze. Każdy czynnik wnosi pewien wkład wwyjaśnianie zmienności zachowań członków gospodarstw lub winny sposób wpływa na konsumpcję. Jak podkreśla M. Jeżewska-Zychowicz proces postępowania człowieka wwielu sferach jego życia jest warunkowany róż-norodnymi czynnikami, które stanowią zintegrowany iwzajemnie na siebie oddzia-łujący system.393

5.2. Sprawozdawczość ianaliza finansowa gospodarstw domowych

5.2.1. Istota icel analizy ekonomicznej ifinansowej gospodarstw domowychAnaliza ekonomiczna to analiza, która odnosi się do działalności gospodarczej.

Przedmiotem badania są zjawiska iprocesy które występują wskali całej gospodarki. Dotyczy to zarówno gospodarki danego kraju, jak ielementów występujących na ryn-ku (przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe, pojedyncze osoby).

Ze względu na badany przedmiot wyróżnić można następujące rodzaje analiz: 1. Analiza makroekonomiczna – przedmiotem jest gospodarka całego kraju. Może być

to też gospodarka globalna, może dotyczyć takich zjawisk jak bezrobocie, wzrost lub spadek PKB.

2. Analiza mikroekonomiczna – przedmiotem są podmioty gospodarujące (przedsię-biorstwa, gospodarstwa domowe, pojedyncze osoby).

392 Cz. Bywalec, Konsumpcja wteorii ipraktyce gospodarowania, op.cit., s. 150–155.393 M. Jeżewska-Zychowicz, Zachowania żywieniowe iich uwarunkowania, SGGW, Warszawa 2007, s. 53

150

3. Analiza finansowa – to ta, której wielkości ekonomiczne wyrażone są wpieniądzach.4. Analiza techniczno-ekonomiczna – przedmiotem są wszystkie wielkości ekono-

miczne wyrażone rzeczowo (por. rys. 5.3).

Rysunek 5.3. Podział analizy ekonomicznejŹródło: opracowanie własne na podstawie: Dudycz T, Wrzosek S, Analiza finansowa: Problemy

metodyczne wujęciu praktycznym, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław 2000

Jak słusznie zauważa Cz. Bywalec oba wymienione człony analizy są ze sobą ściśle po-wiązane. Większość zjawisk ekonomicznych ma jednocześnie wymiar rzeczowy oraz finan-sowy, arozdzielenie od siebie tych wymiarów mogłoby prowadzić do błędnych wyników. Dlatego też często używa się terminu złożonego analiza ekonomiczno-finansowa.

Analiza ekonomiczno-finansowa gospodarstwa domowego koncentruje się na zaso-bach majątkowych oraz budżetach (rachunkach przychodów iwydatków). Stanowią one główne źródło informacji osytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych. Dzięki ich wnikliwemu rozpatrzeniu możliwe staje się poznanie sytuacji majątkowej ifinansowej, atakże efektywności działania tych mikro przedsiębiorstw.

Podsumowując, głównym celem analizy ekonomiczno-finansowej gospodarstw do-mowych jest poznanie struktury badanego obiektu imechanizmów jego funkcjonowa-nia. Można wyróżnić także cel praktyczny – uzyskana wiedza wwyniku dokonanej ana-lizy powinna posłużyć do dobrego, racjonalnego zarządzania badanym gospodarstwem domowym. W wyniku przeprowadzonych badań budżetów gospodarstw domowych, ponad połowa badanych podmiotów oceniała swoją sytuację materialną jako przecięt-ną (57%). Najlepiej oceniały swoją sytuację materialną (przeciętnie lub raczej dobrze) gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek oraz gospodarstwa domowe rolników. (por. tabela 5.4) Zdecydowanie najgorzej oceniały swoją sytuację materialną (raczej źle lub źle) gospodarstwa rencistów (por. tabela 5.4.).394

394 Główny Urząd Statystyczny. Departament Badań Społecznych iWarunków Życia. Sytuacja gospodarstw domowych w2012 r. wświetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, maj 2013, s. 21.

151

Tabela 5.4. Subiektywna ocena sytuacji ekonomiczno finansowej gospodarstw domowych wg. grup społeczno–ekonomicznych

Lp.

Wys

zcze

góln

ieni

e

Gospodarstwa domowe, wtym:

ogół

em

prac

owni

ków

roln

ików

prac

ując

ych

na

wła

sny

rach

unek emerytów irencistów

raze

m

emer

ytów

renc

istów

% gospodarstw domowych oceniających swoją sytuację materialną jako2,0 2,4 0,8 5,0 1,0 1,1 0,5

20,3 22,9 20,4 36,9 14,9 16,6 8,33. Przeciętna 56,6 58,4 65,4 50,7 57,8 59,8 50,04. Raczej zła 14,5 12,1 10,3 5,4 18,6 16,6 26,35. Zła 6,5 4,2 3,0 2,1 7,7 5,9 14,96. Razem: 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Główny Urząd Statystyczny. Departament Badań Społecznych iWarunków Życia. Sytuacja gospodarstw domowych w2012 r. wświetle wyników badania budżetów

gospodarstw domowych, maj 2013, s. 21

Tabela 5.5. Subiektywna ocena sytuacji ekonomiczno – finansowej gospodarstw domowych wg. miejsca zamieszkania

Lp. WyszczególnienieMiasto Wieś

% gospodarstw domowych oceniających swoją sytuację materialną jako

1. Bardzo dobra 2,5 1,02. Raczej dobra 22,1 16,83. Przeciętna 55,1 59,84. Raczej zła 13,6 16,25. Zła 6,7 6,26. Razem: 100 100

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Główny Urząd Statystyczny. Departament Badań Społecznych iWarunków Życia. Sytuacja gospodarstw domowych w2012 r. wświetle wyników

badania budżetów gospodarstw domowych, maj 2013, s. 22

Zróżnicowanie ocen zależne jest również od miejsca zamieszkania gospodarstw domowych. Gorzej oceniają swoją sytuację materialną gospodarstwa mieszkające na wsi, niż mieszkańcy miast. Gospodarstwa miejskie wnieco ponad 55% wskazują na przeciętną sytuację materialną, a22% raczej dobrą. Natomiast wgospodarstwach wiej-

152

skich prawie 60% respondentów uznaję swoją sytuację materialną za przeciętną, nato-miast 16% wskazuje na sytuację raczej dobrą jak też raczej złą (por. tabela 5.5).395

5.2.2. Hierarchia potrzeb finansowych wzależności od typu gospodarstw domowychPopyt gospodarstw domowych zależy przede wszystkim od dochodów tego go-

spodarstwa, czyli jakim budżetem ono dysponuje. Badania nad reakcjami popytu na zmiany dochodów oraz nad budżetami domowymi pozwoliły określić kolejność oraz rozmiary wydatków przeznaczonych przez konsumentów na zakup określonych dóbr iusług. Najpierw zaspokajane są potrzeby podstawowe, aspośród nich potrzeby żyw-nościowe. Potrzeby te wspołeczeństwach lub grupach społecznych ubogich, mających niskie dochody, pochłaniają dominującą część dochodu. Dopiero po zaspokojeniu potrzeb podstawowych pozostała część dochodu może być przeznaczona na zaspo-kojenie potrzeb wyższego rzędu, stosownie do gustów i preferencji poszczególnych konsumentów. Prawidłowość ta, zaobserwowana iopisana wXIX wieku przez E.En-gla, zwana od jego nazwiska prawem Engla, jest formułowana wnastępujący sposób: wspołeczeństwach oniskim dochodzie podstawowe miejsce wbudżetach rodzin zaj-mują wydatki na żywność. Wmiarę wzrostu dochodów udział wydatków na żywność w całości wydatków maleje, natomiast rośnie udział wydatków na dobra trwałego użytku, anastępnie na zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu wzakresie kultury, roz-rywki, wypoczynku, ochrony zdrowia itp.

Otym, na którym szczeblu hierarchii potrzeb finansowych znajdzie się gospodar-stwo domowe, decyduje przede wszystkim poziom zamożności, atakże jego świado-mość ekonomiczna. Stanowi ona zbiór zasobów wiedzy, jaką posiadają poszczególne podmioty wzakresie ogólnej ekonomii oraz odnośnie do własnej działalności ekono-micznej. Poziom świadomości ekonomicznej uwarunkowany jest natomiast wieloma czynnikami, m.in.: poziomem i rodzajem wykształcenia czy statusem ekonomicz-nym.396

5.2.3. Bilans gospodarstw domowychGospodarstwo domowe jest podmiotem nieprowadzącym działalności komer-

cyjnej, w przeciwieństwie do przedsiębiorstw, działającym w celu powiększania zysków. Wstandardowej, neoklasycznej ekonomii przyjęło się zakładać, że wgo-spodarstwie domowym odbywa się konsumpcja, której celem jest powiększanie korzyści, satysfakcji czerpanych z faktu konsumowania coraz większych ilości dóbr. Można więc twierdzić, że takie narzędzia analizy ekonomicznej, jak bilans i rachunek wyników, stosowane w przedsiębiorstwach, nie mają zastosowania wgospodarstwie domowym. Rozwój badań nad gospodarstwem domowym oba-lił to twierdzenie.397

Bilans będący podstawowym elementem sprawozdań finansowych podmiotu gospodarującego, jest statycznym zestawieniem składników majątku (aktywów) 395 Ibidem, s. 22.

396 B. Świecka, Bankructwa gospodarstw domowych. Perspektywa ekonomiczna ispołeczna, Warszawa 2008, s. 92–105.397 http://www.wiedzainfo.pl/wyklady/112/bilans_gospodarstwa_domowego.html

153

iźródeł ich finansowania (pasywów) dokonanym na konkretny dzień. Wodnie-sieniu do gospodarstwa domowego przez bilans będziemy rozumieli zestawienie składników jego majątku (rzeczowego ifinansowego), zobowiązań iwartości net-to gospodarstwa, będącej różnicą między aktywami azobowiązaniami.

W skład majątku gospodarstwa wchodzą aktywa, rozumiane jako składniki rzeczowe – niepłynne, wśród których można wyróżnić: nieruchom*ości i rucho-mości, czy dobra trwałego użytku. Do aktywów płynnych gospodarstw domo-wych zalicza się środki występujące wgotówce lub na kontach bankowych, środki zgromadzone wpostaci jednostek uczestnictwa wfunduszach inwestycyjnych lub w innych instrumentach finansowych. (por. tabela 5.6.) Źródłem finansowania aktywów są dochody członków gospodarstw domowych oraz zobowiązania wpo-staci kredytów i pożyczek zaciągnięte nie tylko w instytucjach bankowych, ale także winstytucjach para bankowych czy od osób fizycznych (najczęściej człon-ków rodziny). Wybory ozaciągnięciu kredytu muszą uwzględniać różne skutki. Są to krótkookresowe skutki konsumpcyjne, jeżeli kredyt jest przeznaczony na cele konsumpcyjne. Jeżeli jednak kredyt zainwestujemy, na przykład w eduka-cję lub wzwyżkujące wdłuższym okresie aktywa nieruchome, ruchome, papiery wartościowe, to bilanse będą wnastępnych okresach miały coraz większą sumę. Warto wiec, aby gospodarstwa domowe na bieżąco i dla celów inwestycyjnych, sporządzały swoje ograniczenie dochodowe.

Odejmując od wartości majątku sumę jego wszystkich zobowiązań otrzymuje się wartość netto gospodarstwa domowego, która może świadczyć o jego finan-sowej (majątkowej) pozycji. Wartość ta zreguły jest wielkością dodatnią , jednak dla niektórych gospodarstw domowych, których konsumpcja przewyższa poziom uzyskiwanych dochodów, może przybierać wartość ujemną.

Istota finansów gospodarstw domowych sprowadza się do procesów izjawisk związanych zpozyskiwaniem środków pieniężnych, ich gromadzeniem ipodzia-łem pomiędzy konsumpcję, inwestycję ioszczędności oraz wydatkowaniem tych środków na różne cele.398

Podobnie jak wanalizie finansowej przedsiębiorstw, tak wodniesieniu do go-spodarstw domowych można także wyróżnić kapitały stałe, na które składają się kapitały własne oraz kapitały obce długoterminowe. Aktywa ipasywa są ściśle ze sobą powiązane, stanowią wzajemne odbicie, awięc równoważą się. Oznacza to, że globalne sumy aktywów są równe globalnym sumom pasywów.

Bilans gospodarstwa domowego stanowi podstawę analizy ioceny jego sytu-acji majątkowej, to jest identyfikacji wielkości zasobów majątkowych, rozpozna-nia ich struktury i określenia kierunku i tempa zmian tego majątku. Wielkość majątku świadczy o randze ekonomicznej gospodarstwa domowego o jego za-możności, awkonsekwencji ojego możliwościach nabywczych na rynkach kon-sumpcyjnych oraz kapitałowych. Im zasobniejsze gospodarstwo tym zazwyczaj większy jest jego potencjał nabywczy, ma ono większe możliwości uzyskania kre-dytu bądź zaciągnięcia pożyczki.398 D. Korenik, S. Korenik, Podstawy finansów, Warszawa 2007, s. 17.

154

Tabela 5.6. Przykładowy wzór bilansu gospodarstwa domowegoAktywa PasywaA. Majątek trwałyI. Rzeczowy majątek trwałya) Trwałe dobra produkcyjne – pral-

ki, lodówki, ro-boty kuchenne itp.b) Trwałe dobra konsumpcyjne – nie-

ruchom*ości wykorzystywane na cele konsumpcyjne, meble, samochody, bi-żuteria użytkowa, dzieła sztuki itp.

II. Wartości niematerialne iprawnea) Wartości niematerialne – poziom wy-

kształcenia ikwalifikacje zawodoweb) Wartości prawne – prawa autorskie,

licencje, koncesje, patenty itp.III. Inwestycje inależności długoterminowea) Inwestycje długoterminowe – zbiory nu-

mizma-tyczne, nieruchom*ości, pa papiery wartościowe nabyte wcelu uzyskania korzyści zprzyrostu ich wartości itp.

b) Należności długoterminowe – długoter-minowe pożyczki, lokaty wbankach itp.

B. Majątek obrotowyI. Nietrwałe dobra material-

ne wielokrotnego użytkua) Odzież iobuwieb) Artykuły gospodarstwa domowego

niezaliczo-ne do majątku trwałegoc) Zasoby książkowed) Sprzęt sportowo – rekreacyjnye) Inne np. rośliny, zwierzętaII. Inwestycje inależności krótkoterminowea) Lokaty idepozyty na rachunkach

bankowych awista oraz lokatach krótkoterminowych (do 1 roku)

b) Krótkoterminowe papiery wartościo-we – obli-gacje, bony, czeki, weksle

c) Gotówka – limity wypłat kart kredytowychIII. Dobra nietrwałe jednorazowego użytkua) Zapasy dóbr – zapasy produktów żyw-

nościo-wych, kosmetyków, lekarstw (zużycie następuje wjednorazowym akcie produkcji bądź konsumpcji)

b) Zapasy dóbr, które użytkowane są wielokrotnie , ale za każdym ra-zem zużywana jest ich część.

A. Kapitał własnyI. Kapitał rodzinny - równowartość zasobów pozyskanych przez gospodarstwo lub je-go członków wdrodze darowizn, spad-ków oraz oszczędności zpoprzednich okresów (starszych niż 1 rok)II. Zasoby finansowe pozyskane przez człon-ków gospodarstwa domowego wwyniku bie-żącej aktywności gospodarczej lub specjalnych uprawnieńa) Zyski kapitałoweb) Wynagrodzenia za pracęc) Transfery socjalned) Inne dochody

B. Kapitał obcyI. Zobowiązania długoterminowea) Długoterminowe kredyty bu-

dowlane imieszka-nioweb) Inne długoterminowe kredyty bankowec) Długoterminowe pożyczki od instytucji

niefi-nansowych oraz osób fizycznychII. Zobowiązania krótkoterminowea) Krótkoterminowe kredyty ban-

kowe (kon-sumpcyjne)b) Zobowiązania ztytułu zakupów na ratyc) Zobowiązania wobec urzędów skar-

bowych, instytucji ubezpieczeniowych oraz admini-stracji publicznej

d) Krótkoterminowe zobowiąza-nia wobec osób fizycznych

e) Inne zobowiązania

Suma aktywów Suma pasywówŹródło: Bywalec Cz., Ekonomika ifinanse gospodarstw domowych, PWN, Warszawa 2009, s.40 – 41.

155

Analizę bilansu majątkowego gospodarstwa domowego prowadzić można, podob-nie jak wwypadku przedsiębiorstwa wdwóch układach:399

• układziepionowym(wertykalnym)–osobnoaktywaiosobnopasywa;• układziepoziomym(horyzontalnym)–przezporównaniaodpowiednichskładni-

ków aktywów ze składnikami pasywów.Badanie bilansu wukładzie pionowym pozwala na rozpoznanie struktury jego ak-

tywów ipasywów. Wbadaniach aktywów gospodarstwa domowego szczególną przy-datność mają takie wskaźniki ekonomiczno-finansowe jak:400

1) Udział majątku trwałego wcałym majątku gospodarstwa domowego.2) Udział majątku obrotowego wcałym majątku gospodarstwa domowego.3) Relacja (stosunek) majątku obrotowego do majątku trwałego gospodarstwa domo-

wego.4) Udział poszczególnych rodzajów majątku trwałego oraz obrotowego wmajątku go-

spodarstwa domowego.Dokonując natomiast analizy kapitałów szczególną przydatność wich analizie mają:401

1) Udział kapitału własnego wkapitale całkowitym gospodarstwa domowego.2) Udział zobowiązań wkapitale całkowitym gospodarstwa domowego.3) Relacja zobowiązań do kapitału własnego gospodarstwa domowego.4) Udział zobowiązań długoterminowych wkapitale całkowitym gospodarstwa domo-

wego.5) Udział zobowiązań krótkoterminowych wkapitale całkowitym gospodarstwa do-

mowego.Obok powyższych analiz znaczne pogłębienie wiedzy osytuacji ekonomicznej go-

spodarstwa dostarcza analiza kapitałowo – majątkowa. Jej wyniki stają się pomocne wpodejmowaniu decyzji zarówno przez samo gospodarstwo domowe, jak iprzez in-stytucje powiązane tj. banki czy sklepy. Wspomniane relacje pasywa – aktywa można wyrazić przede wszystkim za pomocą poniższych wskaźników:402

1) Wskaźnik pokrycia majątku trwałego kapitałem własnym = kapitał własny/majątek trwały.

2) Wskaźnik pokrycia majątku trwałego kapitałem stałym = kapitał stały/majątek trwały.

3) Wskaźnik pokrycia majątku obrotowego kapitałami obcymi krótkoterminowymi = zobowiązania krótkoterminowe / majątek obrotowy.

4) Wskaźnik wypłacalności środkami pieniężnymi = środki pieniężne / zobowiązania krótkoterminowe (bieżące).Wszystkie powyższe wskaźniki nie wyczerpują całej gamy miar, które dałoby się

wykorzystać w analizie bilansu majątkowego gospodarstwa domowego. Można by także poddać analizie, wzorem bilansu przedsiębiorstw jeszcze inne wskaźniki. Trzeba jednak zaznaczyć, że daleko idące upodobnienie analizy bilansu majątkowego gospo-

399 Cz. Bywalec, Ekonomika… op.cit, s.42.400 Ibidem, s. 42.401 Ibidem, s. 43.402 H. Zalewski, Polityka strategiczna wzarządzaniu finansami firmy, Gdańsk 1999, s. 59–68.

156

darstwa domowego do analizy przedsiębiorstwa nie jest zasadne. Wynika to nie tylko zodmienności natury aktywów ipasywów tych podmiotów, ale przede wszystkim ze znacznych różnic ich funkcji celu.403

5.3. Zarządzanie budżetem domowym Istota finansów gospodarstw domowych sprowadza się do procesów izjawisk związa-

nych zpozyskaniem środków pieniężnych. Jak wskazuje B. Świecka oraz K. Jajuga są to także zjawiska związane zgromadzeniem środków iich podziałem pomiędzy konsump-cję, inwestycje ioszczędności oraz wydatkowaniem na różne cele.404 Finanse i ich stan mają ogromne znaczenie, gdyż stanowią wyznacznik jakości ipoziomu życia danej rodzi-ny. Instrumentem pozwalającym na uszeregowanie, hierarchizację wydatków idochodów jest budżet. Stanowi on plan finansowy sporządzany na pewien okres czasu – aprzypad-ku gospodarstw domowych jest to zazwyczaj jeden miesiąc. Jednym z głównych celów tworzenia budżetów jest analiza wielkości istruktury dochodów iwydatków. Posiadanie budżetu pozwala na wyznaczenie celu finansowego zadań, które gospodarstwo pragnie re-alizować. Zatem stanowi fundamentalny element planowania finansowego.405

Wpolskiej praktyce statystycznej wodniesieniu do badań gospodarstw domowych wżyciu codziennym budżet gospodarstwa domowego utożsamiany jest zbudżetem ro-dzinnym. Budżet ten zgodnie zterminologią stosowaną przez Główny Urząd Statystycz-ny stanowi pewne usystematyzowanie pieniężnych i niepieniężnych przychodów oraz rozchodów gospodarstwa domowego wokreślonym przedziale czasu.406 Reprezentowa-na w dalszych częściach rozdziału konstrukcja budżetu gospodarstwa domowego oparta jest na terminologii oraz systematyce przychodów i rozchodów stosowanej przez Główny Urząd Statystyczny.

Zróżnicowanie przeciętnych miesięcznych dochodów, awkonsekwencji iwy-datków jest silnie skorelowane zokreślonymi uwarunkowaniami społeczno-ekono-miczno-demograficznymi poszczególnych gospodarstw domowych.407 Głównymi czynnikami decydującymi o tej różnicy jest przede wszystkim przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej, rodzaj aktywności zawodowej, poziom wykształce-nia głowy gospodarstwa domowego, skład osobowy, czy wiek członków gospodar-stwa domowego.

W2009 roku wgospodarstwach domowych ogółem przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę wPolsce kształtował się na poziomie około 1114 zł ibył niży o14,71% od dochodu zroku 2012. (por. tabela 5.7) Tempo wzrostu dochodu roz-

403 Cz. Bywalec, Ekonomika… op.cit, s.44.404 Por: B. Świecka, Niewypłacalność gospodarstw domowych. Warszawa 2009, s.64; K. Jajuga, Elementy nauki ofinansach, Warszawa 2007, s.16.405 E. Bogacka-Kisiel, Usługi finansowe wzarządzaniu finansami gospodarstw domowych, Opole 2011, s.11–15.406 Budżety gospodarstw domowych w2007 roku. GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa, 2008, s.13.407A. Kowalska, Zmiany struktury społeczno-ekonomicznej gospodarstw domowych i ich uwarunko-wania, „Polityka Społeczna” nr 4, 2002.

157

porządzalnego wlatach 2009–2012 było podobne, nie odznaczało się dużym zróżnico-waniem oczym świadczy współczynnik zmienności na poziomie 0,203.

Tabela 5.7. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę

Lp. Wyszczególnienie2009 2010 2011 2012

zł zł zł zł1 Ogółem wzł 1114,49 1192,82 1226,95 1278,43

Dynamika w% 107,03 102,86% 104,20 107,032 zpracy najemnej 593,73 636,56 667,03 685,773 zgospodarstwa indywidualnego wrolnictwie 43,07 50,32 44,61 52,844 zpracy na własny rachunek 101,37 109,26 109,01 108,465 ze świadczeń społecznych 322,51 337,03 348,86 369,24Źródło: opracowanie własne na podstawie: BDL – Banku Danych Lokalnych GUS, http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.display?p_id=183201&p_token=0.8742671811635814 (stan

z26.02.2014 r.).

Tabela 5.8. Przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę

Lp. Wyszczególnienie2009 2010 2011 2012

zł zł zł zł1 Ogółem wzł 956,68 991,44 1015,12 1050,78

Dynamika w% 103,63 102,39 103,51 103,632 towary iusługi konsumpcyjne 913,86 945,80 971,83 1005,193 żywność inapoje bezalkoholowe 240,08 246,14 254,13 263,85

4 napoje alkoholowe iwyroby tytoniowe 26,06 26,94 27,41 28,46

5 odzież iobuwie 49,93 52,35 51,77 51,696 użytkowanie mieszkania inośniki energii 188,03 199,88 210,34 213,77

7 wyposażenie mieszkania iprowadzenie gospodarstwa domowego 51,51 51,19 49,05 50,35

8 zdrowie 47,90 47,42 50,41 52,689 transport 92,74 94,78 97,03 102,92

10 łączność 43,47 43,43 42,59 41,9011 rekreacja ikultura 76,35 79,80 81,81 85,5512 edukacja 11,44 12,75 12,48 12,4113 restauracje ihotele 20,72 22,93 24,82 29,2514 inne towary iusługi 50,33 51,63 52,31 54,26Źródło: opracowanie własne na podstawie: BDL – Banku Danych Lokalnych GUS, http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.display?p_id=183201&p_token=0.8742671811635814 (stan

z26.02.2014 r.).

158

Zdanych zamieszczonych wtabeli 5.7 wynika że dochód na 1 osobę wykazy-wał tendencję przyrostową (średnio około 5% rocznie). Na końcu analizowanego okresu wydatki kształtowały się na poziomie blisko 1 051 zł ibyły wstosunku do roku 2009 wyższe o9,8%. (por. tabela 5.8). Tempo wzrostu dochodów iwydat-ków wbadanych latach 2009–2012 było podobne – około 3 – 5%.

Podsumowując analiza lat 2009–2012 wzakresie dochodów ludności gospo-darstw domowych wskazuje na wzrost przeciętnych dochodów. Tempo wzrostu dochodów wbadanych latach wPolsce można uznać za umiarkowane. Genero-wało jednak wzrost wydatków, ssazwłaszcza spożycia dóbr iusług konsumpcyj-nych oraz akumulacji ifinalnie przekładało się na wzrost dobrobytu gospodarstw domowych wwymiarze czysto ekonomicznym.

159

LiteraturaAUGYSTYNIAK-GóRNA T., Sektor finansów publicznych, Biuro Analiz Sejmowych,

Warszawa 2011.BAREJA K., WACHOWIAK A., Próba identyfikacji isystematyki ryzyka związa-

nego zdziałalnością gospodarczą, w: Karmańska A. (red), Ryzyko wrachun-kowości, Difin, Warsyawa 2008.

BEDNARCZYK J. L., BUKOWSKI S., MISALA J., Współczesny kryzys gospodar-czy. Przyczyny – przebieg – skutki, CeDeWu, Warszawa 2009.

BEDNARCZYK T. H., Wpływ działalności sektora ubezpieczeniowego na wzrost gospodarczy, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2012.

BERNAT M., Społeczna odpowiedzialność biznesu. Wymiar konstytucyjny imiędzyna-rodowy, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarzadzania UW, Warszawa 2009.

BIEń W., Rynek finansowy, Stowarzyszenie Księgowych wPolsce, Warszawa 2003.BITNER M., Reguły fiskalne ograniczające zaciąganie długu przez jednostki samo-

rządu terytorialnego – analiza prawno-porównawcza, „Samorząd Terytorial-ny” 2013, nr 1–2.

BLACK A., WRIGHT P., BACHMAN J.E., Wposzukiwaniu wartości dla akcjona-riuszy, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2000.

BODIE Z., MERTON R.C., Finanse, PWE, Warszawa 2003.BOGACKA KISIEL E., Usługi finansowe w zarządzaniu finansami gospodarstw

domowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2011.BOJAńCZYK M., Menedżerowie iwłaściciele na rynku kapitałowym. Kryzys za-

rządzania spółkami, Difin, Warszawa 2010, s. 134.BORODO A., Polskie prawo finansowe. Zarys ogólny, Wyd. 2, TNOiK, Toruń 2005.BOROWSKI K., Bankowość inwestycyjna, [w:] Współczesna bankowość, Zaleska

M. (red.), Difin, Warszawa 2007.BRZEZIńSKI B, I IN., Prawo finansowe, C.H.Beck, Warszawa 1996.BRZEZIńSKI B, I IN. Prawo finansowe. 3, C.H.Beck, Warszawa 2000.BRZEZIńSKI B.(red.), Prawo finansów publicznych, Dom Organizatora, Toruń 2010.BYWALEC CZ., Ekonomika ifinanse gospodarstw domowych, PWN, Warszawa 2009.CAPIGA M., Bankowość, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej wKatowicach,

Katowice 2008.CAPIGA M., HARASIM J., SZUSTAK G., Finanse banków, Stowarzyszenie Księ-

gowych wPolsce, Warszawa 2005.CHRISHOLM A.M., Wprowadzenie do międzynarodowych rynków finansowych. In-

strumenty, strategie, uczestnicy, Wolters Kluwer Polska Sp. zo.o., Warszawa 2011.CIAK J., Źródła finansowania deficytu budżetu państwa w Polsce, CeDeWu,

Warszawa 2011.CWYNAR A., CWYNAR W., Kreowanie wartości spółki poprzez długoterminowe

decyzje finansowe, Polska Akademia Rachunkowości oraz Wydawnictwo Wyższej Szkoły Informatyki iZarządzania zsiedzibą wRzeszowie, Warsza-wa–Rzeszów 2007.

160

CZEKAJ J. (red.), Rynki, instrumenty i instytucje finansowe, Wydawnictwo Na-ukowe PWN, Warszawa 2008.

CZERWONKA M., Inwestowanie społecznie odpowiedzialne, Difin, Warszawa 2013.DENEK E. I IN., Finanse publiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.DęBSKI D., Ekonomika iorganizacja przedsiębiorstw, cz. 2, WSiP, Warszawa 2006.DęBSKI W., Rynek finansowy ijego mechanizmy. Podstawy teorii ipraktyki, PWN,

Warszawa 2007.DęBSKI W., Teoretyczne ipraktyczne aspekty zarządzania finansami przedsiębiorstwa,

PWN, Warszawa 2005.DMOWSKI A., SARNOWSKI, PROKOPOWICZ J.D., Podstawy finansów iban-

kowości, Difin, Warszawa 2005.DOBOSIEWICZ Z., Bankowość, PWE, Warszawa 2011.DOBOSIEWICZ Z., Kredyty igwarancje bankowe, PWE, Warszawa 2007.DOBOSIEWICZ Z., Wprowadzenie do finansów ibankowości, PWN, Warszawa

2005.DYDUCH A., MENDYS K., Podstawy finansów, AGH, Kraków 2007.DZIAWGO D., Rynek finansowy. Istota, instrumenty, funkcjonowanie, Stowarzy-

szenie Księgowych wPolsce, Warszawa 2007.EHRBAR A., EVA. Strategia tworzenia wartości przedsiębiorstwa, wyd. WIG-Press,

Warszawa 2000.FEDOROWICZ Z., Podstawy teorii finansów, Poltext, Warszawa 1998.FELIS P, JAMROŻY M., SZLęZAK-MATUSEWICZ J., Podatki iskładki wdzia-

łalności przedsiębiorców, Difin, Warszawa 2010.FLEJTERSKI S., Metodologia finansów, PWE, Warszawa, 2007.FRENDZEL M., Pochodne instrumenty finansowe – zarys problemu, „Monitor

Rachunkowości iFinansów”, 2002.FRIEDMAN M., Kapitalizm iwolność, Warszawa 1997.GAJDKA J., WALIńSKA E., Zarządzanie finansowe – teoria ipraktyka, Fundacja

Rozwoju Rachunkowości wPolsce, Warszawa 2000.GAJEWSKI K., Transakcje swap wglobalnych przepływach finansowych, [w:] In-

strumenty pochodne w globalnej gospodarce, Przybylska-Kapuścińska W., (red.), NBP, Warszawa 2012.

GAJL N., Finanse iprawo finansowe, PWN, Warszawa 1992.GAJOCH H., Rachunkowość budżetowa 2005, C.H.Beck, Warszawa 2005.GOŁęBIOWSKI G., TŁACZAŁA A., Analiza finansowa wteorii ipraktyce, Difin,

Warszawa 2009.GOMUŁOWICZ A., MAŁECKI J., Podatki i prawo podatkowe, Wydawca Ars

boni et aequi, Poznań 1995.GOS W., Rachunek przepływów pieniężnych, Difin, Warszawa 2011.GOSPODAROWICZ A., (red.), Innowacje w operacjach bankowych, Wydawnic-

two Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2003.GóRSKI M., Architektura systemu finansowego gospodarki, WWZ, Warszawa 2005.GROPELLI A. A., NIKBAHT E., Wstęp do finansów, WIG-PRESS, Warszawa 1999.

161

GRZYWACZ J. (red.), Finanse przedsiębiorstw, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2013.

GRZYWACZ J., Podstawy bankowości. System bankowy, kredyty irozliczenia, ry-zyko iocena banku, marketing, Difin, Warszawa 2006.

GRZYWACZ J., Współpraca przedsiębiorstwa zbankiem, Difin, Warszawa 2006. GUTKOWSKA K., OZIMEK I., LASKOWSKI W., Uwarunkowania konsumpcji

wpolskich gospodarstwach domowych. SGGW, Warszawa 2001.IWANICZ-DROZDOWSKA M. I IN., Bankowość. Instytucje, operacje, zarządza-

nie, Wyd. Poltext, Warszawa 2013.IWIN-GARZYńSKA J. (red.), Opodatkowanie przedsiębiorstw. Wybrane zagadnienia,

Difin, Warszawa 2013.JABŁOńSKA-BONCA J., Wstęp do nauk prawnych, Ars Boni Et Augui, Poznań.JAJUGA K, Elementy nauki ofinansach, PWE, Warszawa 2007.JAJUGA K., JAJUGA T., Inwestycje, instrumenty finansowe, aktywa niefinansowe,

ryzyko finansowe, inżynieria finansowa, PWN, Warszawa 2004.JANIK W., PAŹDZIOR A., Zarządzanie finansowe wprzedsiębiorstwie, Politech-

nika Lubelska, Lublin 2011.JANIK W., Zarządzanie finansami firmy, WSPA, Lublin 2002.JAWORSKI W. L., KRZYŻKIEWICZ Z., KOSIńSKI B., Banki, rynek, operacje,

polityka, Poltext, Warszawa 2002.JEŻEWSKA-ZYCHOWICZ M, Zachowania żywieniowe i ich uwarunkowania,

SGGW, Warszawa 2007.KARMAńSKA A., MICHALSKI T., ŚLIWIńSKI A., Ubezpieczenia gospodarcze.

Ryzyko imetodologia oceny, [w:] Michalski T. (red.), C.H. Beck, Warszawa 2004.

KAŹMIERCZAK A., Polityka pieniężna, PWN, Warszawa 2008.KAŹMIERCZAK K., Pieniądz ibank wkapitalizmie, PWN, Warszawa, 1993.KIDYBA A., Prawo handlowe, wyd. C.H.Beck, Warszawa 2006.KOCH R., Słownik zarządzania ifinansów, The Financial Times, WPSB, Kraków 1999.KOLEŚNIK J., Bezpieczeństwo systemu bankowego. Teoria i praktyka, Difin,

Warszawa 2011.KOMOROWSKI J., Planowanie finansowe wprzedsiębiorstwie. Teoria ipraktyka,

ODDK, Gdańsk 2002.KORENIK D., KORENIK S., Podstawy finansów, PWN, Warszawa 2007.KOSIKOWSKI C, RUŚKOWSKI E., Finanse publiczne i prawo finansowe, Dom

wydawniczy ABC, Warszawa 2006.KOWALSKA A., Zmiany struktury społeczno-ekonomicznej gospodarstw domo-

wych iich uwarunkowania, „Polityka Społeczna” nr 4, 2002.KOZUń-CIEŚLAK G., Obligacje komunalne. Instrument dłużny dla jednostek sa-

morządu terytorialnego, PWN, Warszawa 2008.KRASIńSKI P., Instrumenty pochodne w zarządzaniu ryzykiem przedsiębiorstw,

Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2006.KRASOWSKA-WALCZAK G., Finanse publiczne, WSB Poznań 1996.

162

KRAWIEC F., Transformacja firmy w nowej gospodarce. Koncepcje, strategie, struktury itechnologie wzarządzaniu, Difin, Warszawa 2007.

KRZYŻKIEWICZ Z., Podręcznik do nauki bankowości, Biblioteka Menedżera iBankowca, Warszawa 2002.

LACHIEWICZ W. (red.), Klasyfikacja budżetowa 2013, C.H.Beck, Warszawa 2013.LIBERADZKI M., PALIMąKA A., Bankowość hipoteczna, [w:] Współczesna ban-

kowość, Zaleska M. (red.), Difin, Warszawa 2007.MAJCHRZYCKA GUZOWSKA A., Finanse i prawo finansowe, Lexis Nexis,

Warszawa 2011.MAJCHRZYCKA-GUZOWSKA A., Finanse iprawo finansowe, PWN, wyd. 2 zm.,

Warszawa 1996.MALINOWSKA-MISIąG E., MISIąG W., Finanse publiczne wPolsce, LexisNe-

xis, Warszawa 2006.MAŁECKI P., System opłat i podatków ekologicznych w Polsce na tle rozwiązań

w krajach OECD, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krako-wie, Kraków 2012.

MAŁUSZYńSKA E., GRUCHMAN B. (red.), Kompendium wiedzy oUnii Euro-pejskiej, PWN, Warszawa 2010.

MARECKI K, Podstawy finansów, PWE, Warszawa 2008.MAŚLOCH G., SIERAK J. (red.) Gospodarka ifinanse samorządu terytorialnego,

Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011.MICHERDA B., Podstawy rachunkowości. Aspekty teoretyczne i praktyczne,

PWN, Warszawa 2005.MICHNA W., Wiejskie gospodarstwo domowe. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza,

Warszawa, 1989.MIEDZIAK S., Bankowość ipodstawy rynku finansowego – wykłady ićwiczenia,

Difin, Warszawa 2003.MIKOŁAJCZYK O., Bank centralny ibanki komercyjne, [w:] Finanse, Ostaszewski J.

(red.), Difin, Warszawa 2013.MORAWSKA H., TRUSZKOWSKI J., Finansowe instrumenty pochodne. Ryzyko,

wycena istrategie, Wyd. UE wPoznaniu, Poznań 2009.MORAWSKI W., Socjologia ekonomiczna, PWN, Warszawa 2001.NICZYPORUK P., TALECKA A., Bankowość. Podstawowe zagadnienia, Temida 2,

Białystok 2011. NIESIOBęDZKA M, Reprezentacje społeczne zjawisk ekonomicznych, Trans Hu-

mana Wydawnictwo Uniwersyteckie, Białystok 2005.NOJSZEWSKA E, Podstawy ekonomii, WSiP , Warszawa 2005.OLCHOWICZ I., Rachunkowość podatkowa, Difin, Warszawa 2004.OLCHOWICZ I., TŁACZAŁA A., Sprawozdawczość finansowa według krajowych

imiędzynarodowych standardów, Difin, Warszawa 2008.ORęZIAK L., Finanse Unii Europejskiej, PWN, Warszawa 2004.OSIATYńSKI J., Finanse Publiczne. Ekonomia ipolityka, PWN, Warszawa 2006.OSTASZEWSKI J. (red.), Finanse, Difin, Warszawa 2013.

163

OSTASZEWSKI J., Zarządzanie finansami współce akcyjnej, Difin, Warszawa 2003.OWSIAK S., Finanse publiczne. Teoria ipraktyka, PWN, Warszawa 2005.OWSIAK S., Podstawy nauki finansów, PWE, Warszawa 2002.PAŁASZEWSKA-REINDL T. (red.), Polskie gospodarstwa domowe życie codzien-

ne wkryzysie., IWZZ, Warszawa, 1986.PATRZAŁEK L., Finanse samorządu terytorialnego, Wydawnictwo Uniwersytetu

Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010.PAŹDZIOR A., Dylematy szacowania kosztu kapitału własnego w niewielkich

przedsiębiorstwach, „Zeszyty Naukowe nr 637, Ekonomiczne Problemy Usług nr 62”, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2011.

PAŹDZIOR A., Dylematy związane zwyznaczaniem zysku ekonomicznego wmikro-przedsiębiorstwach – studium przypadku, „Zeszyty Naukowe nr 588, Ekonomicz-ne Problemy Usług nr 51”, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2010.

PAŹDZIOR A., Kryzys finansowy ijego skutki dla gospodarki Polski iświata, Difin, Warszawa 2013.

PAŹDZIOR A., Przedsiębiorczość. Jak pozyskać kapitał, Politechnika Lubelska, Lublin 2011.

PFAFF J., MESSNER Z., Rachunkowość finansowa z uwzględnieniem MSSF, PWN, Warszawa 2011.

PIEKUT M. Uwarunkowania konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych. Wydział Nauk oŻywieniu Człowieka iKonsumpcji, SGGW, Warszawa, 2006.

PIEKUT M., Polskie gospodarstw domowe – dochody, wydatki iwyposażenie wdo-bra trwałego użytkowania, Katedra Organizacji i Ekonomiki Konsumpcji SGGW, Warszawa 2008.

PODSTAWKA M.(red.), Finanse, PWN, Warszawa 2010.PRZYBYLSKA-KAPUŚCIńSKA W. (red.), Rynek papierów wartościowych wPol-

sce – wybrane problemy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej wPozna-niu, Poznań 2002.

ROGOWSKI W., MICHALCZEWSKI A., Zarządzanie ryzykiem wprzedsięwzię-ciach inwestycyjnych. Ryzyko walutowe i ryzyko stopy procentowej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005.

RUTKOWSKI A., Zarządzanie finansami, PWE, Warszawa 2003.SAMUELSON P. A., NORDHOUS W.D., Ekonomia, t.1, PWN, Warszawa 2003. SCZCZODROWSKI G., Polski system podatkowy, PWN, Warszawa 2007.SIERPIńSKA M., JACHNA T., Ocena przedsiębiorstwa według standardów świa-

towych, PWN, Warszawa 1993.SKOWRONEK-MIELCZAREK A., Małe iśrednie przedsiębiorstwa. Źródła finan-

sowania., Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2003.SMITH A., An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Penn-

sylvania State University, An Electronic Classics Series Publications, Penn-sylvania 2005.

164

SMITHSON C.W. I IN., Zarządzanie ryzykiem finansowym. Instrumenty pochod-ne, inżynieria finansowa imaksymalizacja wartości, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2000.

SOPOćKO A., Rynkowe instrumenty finansowe, PWN, Warszawa 2010.STACHARSKA-TARGOSZ J. (red.), Bankowość korporacyjna i inwestycyjna,

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2003.STRADOMSKI M., Finansowanie obce firm rodzinnych, PWN, Warszawa 2010.STRADOMSKI M., Zarządzanie strukturą zadłużenia przedsiębiorstwa, PWE,

Warszawa 2004.STRąK T., Modele dokonań jednostek sektora finansów publicznych, Difin,

Warszawa 2012.STROIńSKI R.T., Przedsiębiorstwo, charakter prawny oraz zbycie wprawie ame-

rykańskim, francuskim ipolskim, C.H. Beck, Warszawa 2003.SURóWKA K., Samodzielność finansowa samorządu terytorialnego, PWE,

Warszawa 2013.SZOŁNO-KOGUC J., Funkcjonowanie funduszy celowych wPolsce wświetle za-

sad racjonalnego gospodarowania środkami publicznymi, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007.

SZYBURSKA-WALCZAK G., Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium, Wolters Kluwer, Warszawa 2012.

SZYSZKO L. (red.), Finanse przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2007.ŚLIWIńSKI A., Przestrzenne zróżnicowanie ryzyka ubezpieczeniowego aefektyw-

ność ubezpieczeń na życie, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2012.ŚWIDERSKI J., Finanse banku komercyjnego, Biblioteka Menedżera iBankowca,

Warszawa 1998.ŚWIECKA B., Bankructwa gospodarstw domowych. Perspektywa ekonomiczna

ispołeczna, Difin, Warszawa 2008. ŚWIECKA B., Niewypłacalność gospodarstw domowych. Przyczyny – skutki –

przeciwdziałania, Difin, Warszawa 2009.TARCZYńSKI W., Instrumenty pochodne na rynku kapitałowym, PWE, Warszawa 2003.TOMASZEWSKI T., HEGER Ł., Pieniądz isystem pieniężny, Warszawa 2010.TURYNA J., Rachunkowość finansowa, wyd. C. H. Beck, Warszawa 2005.Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, por. https://www.ufg.pl/web/guest/mi-

sja-funduszu;jsessionid= E5246F4F20DA95F09D12B612717C5205, (stan z: 12.04.2014 r.).

URYGA J., MAGIELSKI W., Zaciągamy kredyt, „Rachunkowość” 2006, nr 10.Ustawa zdnia 29 sierpnia 1997 r. oNarodowym Banku Polskim, Dz. U. 1997 Nr

140 poz. 938 zpóźn. zm.WAJSZCZUK J. J., Międzynarodowe środowisko finansowe, Key Text Sp. z o.o.,

Warszawa 2005.WALISZEWSKI K., Doradztwo finansowe wPolsce, CeDeWu.pl, Warszawa 2010.WŁODARCZYK C., Polityka zdrowotna w społeczeństwie demokratycznym,

Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków 1996.

165

WóJTOWICZ W. (red.), Zarys finansów publicznych iprawa finansowego, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Zakamycze 2005.

WYPYCH M., Finanse iinstrument finansowe, Absolwent, Łódź 1997.ZALESKA M. (red.), Współczesna bankowość, Difin, Warszawa 2007.ZALEWSKI H., Polityka strategiczna w zarządzaniu finansami firmy, ODDiK,

Gdańsk 1999.ZARZECKI J. (red.), Finanse, Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku,

Białystok 2003.ZIóŁKOWSKA W., Finanse publiczne teoria izastosowanie, WSB, Poznań, 2002.ZUBIK M., Budżet Państwa w polskim prawie konstytucyjnym, Wydawnictwo

Sejmowe, Warszawa 2001.ŻEBRUń A., Instrumenty pochodne zabezpieczające w rachunkowości, Difin,

Warszawa 2010.ŻELAZNA K., KOWALCZUK I., MIKUTA B., Ekonomika konsumpcji, SGGW,

Warszawa 2002.